Trích töø cuoán "KÌ VÓ PHUÏ CHÍNH ÑAÏI THAÀN NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824 - 1886) -- THÔ -- VAØI NEÙT VEÀ CON NGÖÔØI, TAÂM HOÀN & TÖ TÖÔÛNG
(baûn thöù 2)
GIAÛI TRIEÀU...
Tam thaäp nieân lai phí kæ kinh (1)
Voâ ñoan daï baùn baùch saàu sinh
Kì khai tam saéc, vaân (2) loâi bieán
Giaø thính song xuy, keâ khuyeån kinh
Sôn kính (3) vaïn truøng thöông (4) thuùy lieãn
Thaàn taâm nhaát daïng (5) luyeán ñan ñình
Thò phi nhieân phoù (6) thieân thu haäu
Xaõ taéc quaân vöông thuïc troïng khinh? (7)
(1) Caùc dò baûn: minh/kinh (kæ minh? kæ kinh?).
(2) Caùc dò baûn: vaân/phong (vaân loâi? phong loâi?).
(3) Caùc dò baûn: kính/saéc?
(4) Caùc dò baûn: thöông/minh?
(5) Caùc dò baûn: nhaát daïng/baát nhò?
(6) Caùc dò baûn: nhieân phoù/phoù döõ?
(7) Baøi thô naøy ñaõ ñöôïc truyeàn tuïng töø sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (23-5 AÁt daäu, 1885), nhö moät maät leänh phoái hôïp giöõa phong traøo Caàn vöông vuõ trang vaø nhöõng ngöôøi ôû laïi; sau ñoù, baøi thô chæ ñöôïc ghi laïi boán caâu cuoái vôùi baûn dòch khoâng roõ yù, bò xuyeân taïc (xem Phan Traàn Chuùc, "Vua Haøm Nghi", Nxb. Chính Kyù, Haø Noäi - 1951; Nxb. Thuaän Hoaù taùi baûn - 1995, tr. 83 - 84). Do baøi thô ñöôïc truyeàn khaåu, neân coù moät vaøi chöõ bò dò bieät ôû caùc dò baûn, nhöng yù nghóa vaãn khoâng thay ñoåi nhö ôû (1), (2), (3)... Ngoaøi ra, coøn moät soá baûn khaùc, in, xuaát baûn ôû nhieàu saùch baùo, thöôøng chæ trích dòch boán caâu cuoái (xem: Nguyeãn [Toân Thaát] Maïnh Haøo, Kæû yeáu Hoäi nghò khoa hoïc veà "Nhoùm chuû chieán trong Trieàu ñình Hueá vaø Nguyeãn Vaên Töôøng", ÑHSP. TP. HCM., 1996, tr. 90; Haûi AÂu, "Vua Haøm Nghi", Nxb. Vaên Ngheä TP. HCM., 2000, tr.124-127; Löông An, baûn löu tröõ goàm caû taùm caâu...).
Trích töø cuoán "Vua Haøm Nghi" cuûa Phan Traàn Chuùc (saùch ñaõ daãn):
"Muoán phoâ taû taâm söï mình trong luùc khoù khaên naøy, [Nguyeãn Vaên - ngöôøi chuù thích chua theâm] Töôøng coù laøm moät thieân Ñöôøng luaät nay vaãn coøn boán caâu truyeàn tuïng:
Sôn taéc (*) thieân truøng thöông (*) thuùy lieãn
Thaàn taâm nhaát daïng luyeán ñan ñình
Thò phi nhieân phoù thieân thu haäu
Xaõ taéc, quaân vöông thuïc troïng khinh?
(Xe giaù ngaøn truøng laãn daëm xanh
Loøng toâi rieâng luyeán choán ñan ñình
Phaûi, chaêng, phoù maëc ngaøn sau luaän
Vua, nöôùc, ñoâi ñöôøng, hoûi troïng khinh?).
Trong maáy caâu thô naøy, [Nguyeãn Vaên] Töôøng coù yù noùi raèng mình sôû dó khoâng ñi theo xa giaù laø vì coøn muoán ôû laïi ñeå duy trì xaõ taéc. Ñi vôùi ôû, ñaèng naøo phaûi, laø tuøy theo söï phaùn ñoaùn ñôøi sau. Vì, vua vôùi nöôùc, chöa haún ñaõ ñaèng naøo ñaùng khinh, ñaùng troïng".
(Phan Traàn Chuùc, "Vua Haøm Nghi", Nxb. Chính Kyù, Haø Noäi - 1951. Trích theo saùch taùi baûn cuûa Nxb. Thuaän Hoùa, 1995, tr. 83 - 84).
(*) Taéc (?) [coøn ñoïc laø "taùi"]: ñaát bieân aûi (TÑHV., sñd., taäp haï, tr. 223 vaø 239; vieát gioáng nhau nhöng tuøy theo caùch ñoïc maø coù nghóa khaùc nhau). Ñuùng ra, theo Phan Traàn Chuùc, laø "saéc", nhöng bò sai loãi in aán. Coøn chöõ "thöông" (lo nghó) phaûi ñoái vôùi chöõ "luyeán" (thöông meán khoâng nôõ rôøi boû) môùi thaät chænh - töông öùng, boå sung yù nghóa cho nhau.
Veà chöõ "thöông", xin xem ôû hai baøi thô, soá 45 vaø 47.
CHIA TAÙCH TRIEÀU CHÍNH...
Ba möôi naêm qua, [quaû laø] phí phaïm bao nhieâu taâm trí! (1)
[Vaøo luùc] nöûa [ñeâm, caùi] ñeâm khoâng ngay thaät [aáy, boïn giaëc vaø taû ñaïo] eùp böùc [khieán] noãi buoàn [uaát] daäy leân
Côø [Phaùp] môû ra ba maøu, maây [vaø] saám [quyeàn] bieán
[Caùi] keïp tay ñeå tra taán nghe theo [caùi] roi caëp, gaø [vaø] choù kinh haõi
Ñöôøng moøn [treân röøng] nuùi [daøi vaø xanh ngaét] vaïn truøng, lo laéng [cho] kieäu (xe vua) [voán dó luoân] kín ñaùo
Loøng [cuûa] keû beà toâi [cuõng] moät daïng theå [nhö theá], thöông meán neân khoâng nôõ rôøi boû saân son
Ñuùng, sai, [leõ] aáy [xin] göûi [cho] caùi mai sau [coù tính] nghìn thu (muoân ñôøi) [nhaän ñònh, ñaùnh giaù]
Ñaát nöôùc, nhaø vua, ñieàu gì ñaùng [xem] troïng, [xem] nheï [ñaây]?
(1) Xin xem phaàn chuù thích ôû baûn dòch döôùi daïng thô.
Sau baøi naøy, chuùng toâi chuû yeáu ñaët caùc chuù thích döôùi baûn dòch nghóa. Tuy vaäy, haàu heát baûn nhuaän saéc dòch thô (khoaûng 45 baøi ñaàu) vaø baûn dòch thô (khoaûng 21 baøi sau) ñeàu coù theâm tieåu muïc CHUÙ THÍCH BOÅ SUNG, bôûi chuùng toâi vaãn xem baûn dòch thô phaûi ñi ñoâi vôùi baûn dòch nghóa. Vaû laïi, maëc duø chuù thích ôû baûn dòch thô (hay baûn nhuaän saéc) chæ daønh cho vieäc chuyeån laïi ngoân ngöõ thô, nhöng trong quaù trình thöïc hieän khaâu cuoái, laïi naûy sinh yeâu caàu chuù thích theâm cho baûn dòch nghóa. Xin vui loøng xem chuù thích ôû caû hai.
Nhaân ñaây, cuõng xin thöa tröôùc: veà caùc baûn nhuaän saéc, dòch thô, ngoaøi vieäc thoaùt nieâm cho nhaïc tính ñôõ ñôn ñieäu nhöng cuõng khoâng khoå ñoäc (khoù ñoïc), chuùng toâi hoaøn toaøn theo luaät theå thô trong nguyeân taùc (vaàn, ñoái...).
TAN TAÙC TRIEÀU ÑÌNH...
Ba chuïc naêm qua phí trí mình (a)
Nöûa ñeâm - gian - taû (b) eùp buoàn sinh
Côø môû ba maøu (c), maây saám bieán (d)
Keïp nghe roi caëp, gaø choù kinh (ñ)
Nuùi bieác (e) vaïn truøng thöông kieäu Ngöï (g)
Loøng son (h) moät theå luyeán saân Ñình (i)
Phaûi, chaêng, aáy göûi nghìn thu luaän (k)
Theo nöôùc - phoø vua, ñaâu troïng, khinh (l)?
CHIA TAÙCH TRIEÀU CHÍNH...
Ba möôi naêm phí maáy leõ khoân (1)
Baát löông, khuya (2) eùp daäy noãi hôøn (3)
Côø môû ba maøu (4), quyeàn bieán saám (5)
Keïp nghe roi caëp, choù kinh hoàn (6)
Ñöôøng nuùi (7) vaïn truøng lo kieäu bieác (8)
Loøng toâi moät daïng giöõ (9) saân son (10)
Ñuùng, sai, aáy göûi nghìn sau luaän (11)
Luyeán nöôùc - phoø vua, ñaâu troïng hôn (12)?
TRAÀN XUAÂN AN
dòch thô
CHUÙ THÍCH VAØ TRÌNH BAØY CAÙCH DÒCH THÔ:
(a) Phí trí mình (dòch thoaùt laáy vaàn). Nguyeân nghóa: phí phaïm, hao phí bao nhieâu laø kinh lòch, taâm trí.
(b) Nöûa ñeâm-gian-taû: Voâ-ñoan-daï baùn. Ñoái chieáu vôùi boái caûnh lòch söû vaø xeùt vaên caûnh toaøn baøi, khoâng theå dòch "voâ ñoan" laø "voâ côù" ñöôïc. Xem (k).
(c) Ba maøu: tam saéc. ÔÛ ñaây, chæ côø nöôùc Phaùp treo treân kì ñaøi kinh thaønh Hueá sau ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi, 22-23.5 AÁt daäu (1885).
(d) Baûn dòch naøy vaãn theå hieän söï caûm nhaän hai chöõ "phong loâi" theo nghóa cuûa vaên caûnh toaøn baøi vaø caên cöù vaøo keá hoaïch khaùng chieán (töø 1864) cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, khoâng theo nghóa söû duïng thieáu chính xaùc ("phong loâi" khaùc vôùi "vaân loâi thôøi tieát": thôøi vaän anh huøng ra tay - xem Ñaøo Duy Anh, Töø ñieån Haùn - Vieät, Nxb. Tröôøng Thi, 1957, quyeån haï, tr. 123, 540). "Phong loâi" hay "vaân loâi" cuõng vaãn laø hình aûnh chæ löïc löôïng khaùng chieán vuõ trang do Toân Thaát Thuyeát laõnh ñaïo.
(ñ) Keïp (giaø), roi caëp (song xuy) laø duïng cuï tra taán cuûa Phaùp. Keû tra taán baèng keïp döïa theo lôøi ghi cung cuûa keû tra taán baèng roi caëp ñeå khai thaùc tuø binh, tuø chính trò. Gaø, choù: chæ luõ khoâng xöùng laøm ngöôøi tröôùc söï tra taán cuûa giaëc. Caâu naøy bò xuyeân taïc chöõ "giaø" (:keøn laù [cuûa treû con]), nhaèm boâi nhoï Toân Thaát Thuyeát.
(e) Nuùi bieác; dòch chính xaùc laø "ñöôøng nuùi" (sôn kính) hoaëc "saéc nuùi", "maøu nuùi" (sôn saéc). Xem (g).
(g) Kieäu Ngöï; "thuùy lieãn" ôû nguyeân baûn: xe, kieäu kín ñaùo, coøn goïi laø xe loan (xe coù chim loan laøm bieåu tröng hoaëc coù tieáng luïc laïc töôïng tröng cho tieáng chim loan, hoaëc chæ laø caùch goïi döïa theo ñieån tích coå). Dòch thay chöõ laø "kieäu Ngöï", chuyeån yù cho "sôn saéc", "sôn kính". Xem (e).
(h) Loøng son; dòch thay chöõ, leõ ra "thaàn taâm" phaûi dòch saùt nghóa laø "loøng beà toâi", "loøng toâi". Xem (i).
(i) Saân Ñình; leõ ra phaûi dòch "ñan ñình" laø "saân son" (saân chaàu vua, thôøi xa xöa ñöôïc laùt gaïch ñoû). "Thaàn taâm" vaø "ñan ñình" ñöôïc dòch thay chöõ, gheùp yù nhö (e) vôùi (g).
(k) Nguyeân vaên: thieân thu haäu (nghìn thu sau; caùi mai sau coù tính muoân ñôøi maø saùch söû vaø coâng luaän khoâng queân ñöôïc). Baûn dòch tieáng Vieät naøy chæ dòch thoaùt, soùt yù vaø theâm chöõ "luaän" (baøn xeùt, bình phaåm), theo aån yù. Veà caáu taïo ngöõ, xem (b).
(l) Theo aån yù, coù theâm hai chöõ "theo" vaø "phoø". "Theo nöôùc" laø theo vaän nöôùc, tình hình giöõa ta vaø giaëc Phaùp, söùc maïnh quaät khôûi cuûa phong traøo ñaáu tranh vuõ trang Caàn vöông (ñaùnh) maø thöông thuyeát, ñaáu tranh chính trò (ñaøm).
(1), (2) Xem chuù thích beân treân: (a), (b),
(3) EÙp daäy noãi hôøn (baùch saàu sinh). "Saàu" laø buoàn raàu, buoàn baõ, buoàn uaát, buoàn ngheïn... "Saàu haûi" ngöôøi ta vaãn dòch laø moái giaän [döõ] nhö bieån (moái saàu uaát daäy soùng khoân nguoâi), [TÑHV., sñd., taäp haï, tr. 190]. ÔÛ ñaây dòch laø "noãi hôøn" ("noãi ngaäm hôøn"), theo ngöõ caûnh, theo aån yù.
(4) Xem chuù thích baûn dòch treân: (c).
(5) Bieán; dòch caû aån yù, thaønh "quyeàn bieán".
(6) Xem chuù thích baûn dòch treân: (ñ).
(7) Ñöôøng nuùi: "sôn kính", ñöôøng moøn treân nuùi röøng. YÙ toaøn caâu: caû nuùi röøng baït ngaøn ñeàu lo laéng, chaêm lo, lo nghó veà Haøm Nghi.
(8), (10) Xem chuù thích baûn dòch treân: (g), (i).
(9) Luyeán: thöông meán neân khoâng nôõ rôøi boû (TÑHV., sñd., taäp thöôïng, tr. 526). Dòch laø "giöõ" bôûi muoán dòch caû aån yù cuûa "nhaát daïng" (cuøng moät daïng theå, moät theå thöùc).
(11), (12) Xem caùc chuù thích baûn dòch treân: (k), (l).
Bò chuù: Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn thaáy coù baûn dòch cuûa Löông An vôùi hai caâu thöïc vaø hai caâu luaän nhö sau:
Keøn hai tieáng thoåi kinh gaø choù
Ba saéc côø bay aùm ñaát trôøi
Ñöôøng nuùi nghìn truøng baêng giaù ngöï
Theàm son moät quyeát höôùng loøng toâi
töø baûn phieân aâm gioáng heät nhö treân, chæ khaùc hai chöõ: "xuyeân" (xuyeân qua, baêng baêng chaïy nhanh, reõ ra, môû loái troáng loäng); "thieân" (nghìn):
Sôn kính thieân truøng xuyeân thuùy lieãn
Chöõ "giaø"ø coù nghóa laø "keøn laù". "Xuy" laø "thoåi". Chöõ "bieán" coù nghóa laø "ñeàu khaép", "khaép caû, nôi naøo cuõng coù".
Taát nhieân, chæ laø cuøng aâm ñoïc nhöng khaùc maët chöõ vôùi "giaø" laø caùi keïp tay ñeå tra taán, "xuy" laø caùi roi, "bieán" laø duøng möu chöôùc laï ñeå öùng phoù vôùi tình huoáng (quyeàn bieán, chöõ "quyeàn" trong Duï Caàn vöông).
Vaø chaúng hieåu vì sao "keøn nghe hai tieáng thoåi", neáu dòch saùt nghóa "giaø thính song xuy"?
Chuùng toâi coøn hieåu, theo vaên lí, neáu duøng chöõ "xuyeân" thì chöõ "kính" phaûi laø "göông" (taám kính), chæ maët trôøi, maët traêng:
Göông nuùi vaïn truøng soi kieäu ngöï
(Göông nuùi vaïn truøng xuyeân kieäu ngöï)
Coù theå chaêng, chænh lí laïi baûn dòch Löông An:
Phí ba möôi naêm neám traûi ñôøi
Baát löông, khuya eùp noãi saàu khôi
Côø môû ba maøu, reàn khaép saám
Keøn vang hai tieáng, choù ruïng rôøi
Göông nuùi vaïn truøng soi kieäu Ngöï
Loøng toâi moät daïng giöõ saân Ngöôøi
Ñuùng sai xin göûi ngaøn thu xeùt
Beân nöôùc beân vua, ñaâu naëng vôi?
Chính hai chöõ "nhaát daïng" (hoaëc "baát nhò") ñaõ quyeát ñònh caùc chöõ sai bieät ôû caùc dò baûn (do truyeàn khaåu). "Nhaát daïng" hoaëc "baát nhò", khoâng coù dò baûn naøo coù hai chöõ naøo khaùc.
Boái caûnh lòch söû cuõng laø cô sôû cho vieäc maïo muoäi hieäu ñính, nhaèm xaùc ñònh ñuùng baûn goác, nguyeân taùc cuûa oâng (xin xem baøi vieát “Vaøi chuû ñieåm söû hoïc sô löôïc caàn thieát khi caûm nhaän baøi “Giaûi Trieàu …” cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng”).
Sau khi caân nhaéc, thaáy baûn chính thöùc, theo choã chuùng toâi bieát, laø hôïp lí vaø phoå bieán hôn caû.
Hai caâu boå sung:
CHIA TAÙCH TRIEÀU CHÍNH...
U trung thuøy baïch thieân thu haäu? (*)
Xaõ taéc quaân daân thuïc troïng khinh?
Loøng trung saâu kín, tónh laëng, ai toû roõ [cho] caùi mai sau [coù tính] nghìn thu?
Toå Quoác, ñöùc vua, nhaân daân, ñaâu [laø leõ] naëng,
ñaâu [laø leõ] nheï?
Hai caâu boå sung cuûa baøi
" TAN TAÙC TRIEÀU ÑÌNH..."
Saâu kín loøng trung, sau ai toû?
Toå Quoác, daân, vua, ñaâu troïng, khinh?
(baûn nhuaän saéc)
Ñoù laø hai caâu söûa chöõa? Hoaëc laø hai caâu thuoäc baøi khaùc? Theo oâng Nguyeãn Xuaân Queá (haäu dueä Nguyeãn Vaên Töôøng), cuoái baøi “Giaûi trieàu...”, coù moät caâu chuù thích theâm vôùi noäi dung nhö treân cuøng vôùi hai chöõ “Maïnh Töû”, yù muoán nhaéc ñeán caâu kinh ñieån cuûa Nho giaùo: “Daân vi quyù, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh” (daân laø quyù, ñaát nöôùc laø thöù nhì, nhaø vua chæ ñaùng xem nheï). Coù leõ chính laø hai doøng thô naøy.
(*) U: vaéng veû, yeân laëng; saâu kín. Trung: heát loøng vôùi ngöôøi; heát loøng vôùi nöôùc. (Xem Ñaøo Duy Anh, Töø ñieån Haùn - Vieät, sñd., taäp haï, tr. 506, 520).
VAØI CHUÛ ÑIEÅM SÖÛ HOÏC SÔ LÖÔÏC CAÀN THIEÁT
KHI CAÛM NHAÄN BAØI “GIAÛI TRIEÀU...”
CUÛA NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG
TRAÀN XUAÂN AN
(1)
Töù thô "chia taùch trieàu chính" nhöng vaãn "nhaát daïng" khôûi töø tình huoáng maø Duï Caàn vöông ghi roõ:
"Töø xöa keá saùch choáng giaëc khoâng ngoaøi ba ñieàu: ñaùnh, giöõ, hoøa. Ñaùnh thì chöa coù cô hoäi [ñieàu kieän thöïc löïc - Nct.], giöõ thì khoù löôïng ñöôïc söùc, hoøa thì chuùng ñoøi hoûi khoâng bieát chaùn. Ñöông luùc söï theá muoân vaøn khoù khaên nhö vaäy, baát ñaéc dó phaûi duøng quyeàn [quyeàn bieán - Nct.]".
(Chu Thieân Hoaøng Minh Giaùm dòch)
Hai böùc thö Haøm Nghi cuøng Toân Thaát Thuyeát töø Taân Sôû (Cam Loä, Quaûng Trò) göûi veà cho Nguyeãn Vaên Töôøng (02. 6. AÁt daäu) vaø hoaøng toäc (07. 6. AÁt daäu, 1885) cuõng noùi ñeán keá saùch quyeàn bieán vôùi nhieäm vuï ''keû ôû'' cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng.
Döôùi ñaây, chuùng toâi seõ trình baøy nhieäm vuï lòch söû aáy cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng sau cuoäc Kinh ñoâ quaät khôûi vaø thaát thuû (05.07.1885). Nhaân ñoù, cuõng coá gaéng laøm saùng toû theâm nhöõng bi kòch ôû caùc ñænh ñieåm maâu thuaãn noäi boä trieàu ñình, 1883 – 1884, tröôùc ñoù, vôùi söï chieán thaéng cuûa nhoùm chuû chieán yeâu nöôùc. Ñoù laø nhöõng ñænh ñieåm maâu thuaãn ñaõ xaûy ra tröôùc khi tình huoáng lòch söû ñi ñeán moät ñænh ñieåm toät ñoä, cao traøo nhaát cuûa maâu thuaãn ñoái khaùng ñòch – ta (05.07 – 06.09.1885), giöõa moät beân laø thöïc daân Phaùp, taû ñaïo, boïn tay sai (cöôùp nöôùc vaø baùn nöôùc) vôùi moät beân laø löïc löôïng yeâu nöôùc, chuû chieán, Caàn vöông (ñaùnh vaø ñaøm)…
Chuùng toâi seõ laáy hai caâu boå sung cuûa baøi “Giaûi trieàu …” laøm hai chuû ñieåm lôùn.
U trung thuøy baïch thieân thu haäu?
Xaõ taéc quaân daân thuïc troïng khinh?
Saâu kín loøng trung, sau ai toû ?
Toå Quoác, daân, vua, ñaâu troïng, khinh ?
(2)
“U TRUNG THUØY BAÏCH THIEÂN THU HAÄU?”.
Ñoù laø noãi baên khoaên cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng töø ngaøy 23.5. AÁt daäu (1885).
2.a.
Qua caùc tö lieäu lòch söû coù tính cuøng thôøi, sau khi ñoái chieáu, loaïi tröø, thaáy roõ Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn coâng khai, tröïc tieáp ñaáu tranh vôùi De Courcy, De Champeaux, Silvestre, Nguyeãn Höõu Ñoä trong hai thaùng sau ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22-23.5. AÁt daäu, 1885). Hôn theá nöõa, oâng coøn ngaàm chæ ñaïo phoái hôïp vôùi phong traøo Caàn vöông.
2.a.1.
ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 236-237, ñaõ ghi roõ, taát nhieân vôùi gioïng ñieäu vaø caùi nhìn cuûa ngöôøi cheùp söû... Daãu vaäy, qua ñoù, haäu theá vaãn thaáy Nguyeãn Vaên Töôøng khaúng khaùi, khoâng heà chòu khuaát phuïc khi ñoái maët vôùi keû thuø ñaõ thaéng traän, vôùi boïn tay sai voán ñaõ töø laâu baùn linh hoàn cho quyû thöïc daân vaø taû ñaïo: “Laáy quyeàn toång ñoác Haø Ninh laø Nguyeãn Höõu Ñoä thaêng thöï Vuõ Hieån ñieän ñaïi hoïc só, sung Cô maät vieän ñaïi thaàn, vaãn sung Baéc Kì kinh löôïc ñaïi söù. Khi aáy Höõu Ñoä ñaõ trôû veà Haø Noäi, ñoâ thoáng Phaùp laø Coâ-ra-xy [De Courcy - Ngöôøi chuù thích, vieát taét: Nct.], khaâm söù laø Tham-boâ [De Champeaux - Nct.] baøn noùi: Hieän nay Baéc Kì laém vieäc, Höõu Ñoä ôû ñaáy hieåu nhieàu, neân trao cho ñieän haøm, sung vieän chöùc, vaø vaãn sung chöùc söù aáy; phaøm ñoác, phuû, boá, aùn, ôû caùc tænh Baéc Kì cho ñeán caùc phuû huyeän, neáu nôi naøo coù khuyeát, cho do Nha Kinh löôïc söù choïn taâu, chôø chæ ñònh ñoaït. Nhieáp chính Mieân Ñònh, phuï chính Nguyeãn Vaên Töôøng phuùc taâu vieäc ñoù laø taïm thôøi, nghó neân taïm nghe yù ñoù maø laøm. Vaên Töôøng nhaân phuïng duï [cuûa Töø Duõ - Nct.] noùi: traûi baøy lí do. Laïi noùi: do ngöôi tuy vieäc thoûa baøn vuï hôïp thôøi nghi ñeå xöùng vôùi lôøi khen cuûa ngöôøi môùi ñöôïc. Vì yù aùm chæ cheâ Höõu Ñoä nöông töïa vaøo theá quan Phaùp, ñeå ñöôïc ngoâi cao, maø khoâng phaûi töï baûn yù do meänh leänh cuûa Trieàu ñình vaäy.
(Tröôùc ñaây Nguyeãn Vaên Töôøng cuøng Toân Thaát Thuyeát cho raèng Höõu Ñoä ôû Haø Noäi phaàn nhieàu hay nònh hoùt, quan Phaùp raát ñöôïc vui loøng; Cô maät vieän nhieàu laàn ñem vieäc taâu leân, chuaån cho khieån giaùng hay trieäu veà, Höõu Ñoä ñeàu ñöôïc quan Phaùp che chôû, raát laø ñaùng gheùt.
Ngaøy thaùng 7 naêm ngoaùi, khuyeân Buøi Höõu Taïo laáy vieäc xaây sinh töø [cuûa Nguyeãn Höõu Ñoä - Nct.] ñeå taâu haëc, vì muoán nhaân ñoù ñeå ñaåy Höõu Ñoä ñeán toäi. Höõu Ñoä chöùa söï baát bình ñaõ laâu. Gaàn ñaây ñoâ thoáng Phaùp töø Baéc veà Söù quaùn, töùc thì tröôùc môøi Vaên Töôøng vaø Thuyeát ñeán hoïp. Thuyeát ngôø sôï cho laø haún Höõu Ñoä ñaõ coù ngaàm chæ theá naøo, neân môùi nhö theá, cho neân sau khoâng chòu ñi; beøn gaây haän; ñeán ñaây [Höõu Ñoä - Nct.] veà kinh, [y - Nct.] laïi ñi taét ñeán Söù quaùn, roài veà nhaø rieâng [cuûa Höõu Ñoä taïi Hueá - Nct.], uûy ñoùn nhieáp chính Thoï Xuaân vöông Mieân Ñònh tôùi baøn vôùi Vaên Töôøng; vaø [Höõu Ñoä - Nct.] gieøm [raèng - Nct.] khoâng baøn vôùi Thoï Xuaân vöông thì ñöøng ñi. Kòp khi Höõu Ñoä tôùi Sôû Thöông baïc maø Vaên Töôøng ôû ñoù, hai ngöôøi noùi chuyeän vôùi nhau, ñaõ hôi coù yù khieám hoøa; Vaên Töôøng phuïng duï naøy, lôøi leõ laïi coù yù cheâ ngaàm theo kieåu bì lí xuaân thu [: beà ngoaøi vôùi lí leõ khaùc nhau nhö muøa xuaân vôùi muøa thu - Nct.]. Höõu Ñoä tieáp duï, giaän laém, nhaân ñoù caøng theâm ñeå loøng).
Qua gioïng ñieäu vaø caùch nhìn khoâng ñöôïc trong saùng laém cuûa nhaø cheùp söû trieàu Nguyeãn, chuùng ta gaït ñi khía caïnh bò nhuoäm maøu caù nhaân hieàm khích, seõ thaáy roõ, thöïc chaát, ñoù laø cuoäc ñaáu tranh veà vaán ñeà boá trí quan chöùc ôû Baéc Kì, vaán ñeà choáng boïn tay sai, cô hoäi. Nguyeãn Höõu Ñoä laø tieâu bieåu.
Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, tröôùc ñoù ñaõ “ñaëc bieät ñem caâu xem gioù chuyeån buoàm traùch Höõu Ñoä” (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 157-158). Maø ñaâu chæ Nguyeãn Höõu Ñoä! Cuøng moät giuoäc vôùi y, coøn coù Nguyeãn Troïng Hôïp (sñd., tr.157-158), Hoaøng Cao Khaûi, Nguyeãn Huy Laân... (sñd., tr. 210, 213 - 214) vaø baát ngôø nhaát, coøn laø Nguyeãn Thaân (con trai Nguyeãn Taán), Phan Ñình Bình!
Thöïc chaát cuûa vaán ñeà boá trí nhaân söï aáy, xeùt cho cuøng, laø vaán ñeà coøn hay maát Baéc Kì. Ñoù laø noäi dung cuûa khoaûn 7 “hoøa” öôùc Patenoâtre (1884). Vaø taïi sao luùc ñoù, kinh ñoâ ñaõ thaát thuû, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn khoâng chaáp nhaän “nhö quan Phaùp coù kieåm ñöôïc quan Nam naøo neân laøm hoaùn caùch, coù xin hoaùn caùch aáy, töùc laøm hoaùn caùch” (sñd., tr. 116), maø chæ mieãn cöôõng, xem laø taïm thôøi, coøn ñoøi hoûi Phaùp phaûi “traûi baøy lí do” (sñd., tr. 236), maëc duø Töø Duõ ñaõ chaáp nhaän? Phaûi chaêng Nguyeãn Vaên Töôøng ñang döïa vaøo söùc quaät khôûi cuûa phong traøo Caàn vöông ñang daäy leân khaép caû nöôùc, vaø theo maät duï Haøm Nghi töø Taân Sôû göûi veà: “cuøng y [De Courcy - Nct.] giaûng roõ veà lí theá, caân nhaéc veà lôïi haïi, heát loøng thoûa hieäp [: hieäp baøn thoûa maõn ñoâi beân - Nct.], phaøm nhöõng khoaûn gì baùch thieát, phaûi chung nhau baøn ñoåi” (sñd., tr. 226)?
Daãu trong theá keït lòch söû nhö vaäy, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn ñaáu tranh tröïc dieän vôùi De Courcy, De Champeaux, Nguyeãn Höõu Ñoä maø ÑNTL.CB., taäp 36, tr. 236 - 237 ñaõ ghi, nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân. Vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi kí phuï öôùc vôùi Silvestre, Nguyeãn Höõu Ñoä (30.7.1885) ñaõ ñöôïc mieâu taû:
“Phaùp nhaân laäp öôùc hoäi ñoàng
Nhöõng ñieàu laán hieáp khoù loøng y theo
Vaên Töôøng chaúng khöùng thuaän chieàu
Traùi tình, Höõu Ñoä möôïn ñieàu Baéc quy”
(Haïnh Thuïc ca, sñd., tr.48).
2.a.2.
Moät vaán ñeà gay caán nöõa, laø Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng chæ phaûi ñoái phoù vôùi Phaùp vaø boïn cô hoäi, tay sai, maø coøn phaûi ñoái phoù vôùi phe chuû “hoøa”, ñöùng ñaàu laø Töø Duõ cuøng Mieân Ñònh (giaùm quoác, nhieáp chính). Mieân Ñònh laø moät ngöôøi coù tö caùch heøn haï ñeán möùc ngöûa tay xin tieàn khaâm söù Phaùp, ñeán noãi Ñoàng Khaùnh cuõng cho laø nhuïc quoác theå (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr.43)!
Ñoái vôùi Töø Duõ, Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi laøm ra veû ñaõ bò Toân Thaát Thuyeát löøa doái (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr.224 (1)). OÂng ôû trong theá keït, neân phaûi vôø nhö giöõa oâng vaø Toân Thaát Thuyeát chöa heà baøn baïc ñeå khôûi binh ñeâm 22 - 23.5. AÁt daäu (05.7.1885), maëc duø ñaáy laø cuoäc khôûi binh baát ñaéc dó, bò Phaùp eùp vaøo theá chaúng ñaëng ñöøng:
“Baèng coøn yû theá quaù ngang
Thôøi ta seõ lieäu quyeát ñöôøng hôn thua!”
(Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 36)
Bieát seõ coù khaû naêng bò thaát thuû, nhöng cuõng “ñaønh lieàu may ruûi vôùi trôøi!” (Böûu Keá, Chuyeän trieàu Nguyeãn, sñd., tr. 97).
Cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi chæ nhaèm phaùt ñoäng toång noåi daäy Caàn vöông treân toaøn quoác ñeå ñaáu tranh ngoaïi giao, chính trò.
Nguyeãn Vaên Töôøng giaû vôø “khoâng bieát gì heát” trong ñeâm 22.5. AÁt daäu, 1885 (ÑNTL. CB., taäp 36, sñd., tr. 220) ñeå ôû laïi laøm nhieäm vuï ñaøm phaùn cuûa “keû ôû”, trong khi Toân Thaát Thuyeát laø “ngöôøi ñi”.
Phöông thöùc “khoâng bieát gì heát” ñöôïc Aldophe Delvaux cho laø: “OÂng phuï chaùnh thöù nhaát (Töôøng) ñaõ mieãn cöôõng haønh ñoäng döôùi aûnh höôûng ngoâng cuoàng cuûa oâng Thuyeát, baát chaáp moïi lôøi khaån caàu cuûa meï vua Töï Ñöùc vaø oâng hoaøng Hoaøi Ñöùc (em vua Thieäu Trò) [thay Hoàng Höu - Nct.] laø nhöõng ngöôøi choáng laïi caùc söï vaän ñoäng cuûa phaùi yeâu nöôùc” (Delvaux, baøi “Phaùi boä Phaùp ôû Hueá vaø nhöõng phaùi vieân ñaàu tieân”, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH., 1916), taäp 3, Ñaëng Nhö Tuøng dòch vaø moät nhoùm dòch giaû khaùc hieäu ñính, Nxb. TH., 1997, sñd., tr.74). Theo Delvaux, aáy laø tin töùc maät thaùm cuûa Phaùp maø De Champeaux naém ñöôïc! Thaät ra, Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ cho pheùp vaø ñaõ thay maët vua ra leänh cho Toân Thaát Thuyeát chuaån bò khaùng chieán, laäp ñaïo quaân Phaán Nghóa cho theâm thanh theá (1883 - 05.7.1885), ñeå ñaáu tranh vôùi Phaùp (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 63-64, 220).
2.a.3.
Quaû vaäy, Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ laõnh ñaïo Cô maät vieän hoïp baøn raát bí maät. Ñaõ ñeán luùc khoâng theå khoâng thöïc hieän keá hoaïch Nguyeãn Vaên Töôøng, Thaân Vaên Nhieáp, Nguyeãn Quyùnh vaïch ra, vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ ñích thaân, töï nguyeän tieán haønh böôùc ñaàu töø 1864, 1866 (ÑNTL.CB., taäp 30, sñd., tr. 170 - 172; taäp 31, sñd., tr. 86 - 89, 103) (2). Ñoù laø vieäc môû thöôïng ñaïo, xaây döïng thaønh luõy Taân Sôû. Khaùt voïng khaùng chieán aáy coøn theå hieän ôû baøi thô “Beänh trung kí phoûng ñoàng chí” (baøi soá 38, saùch naøy) (3) ñöôïc vieát vaøo quaõng thôøi gian coøn tieãu phæ ôû phía baéc, khoaûng nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kæ 70 (theá kæ XIX). Vaø vaøo naêm 1883, keá hoaïch ñoù laïi ñöôïc tieán haønh (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 64 - 66; Delvaux, baøi vieát ôû sñd., tr. 54). Trong thôøi ñieåm cuï theå 1885 naøy, Toân Thaát Thuyeát cuõng nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, caû hai cuøng “nhaát daïng”, nhaát trí vôùi söï toång hôïp phöông thöùc: vöøa khaùng chieán vuõ trang (ñaùnh), vöøa “khoâng bieát gì” (ñaøm), phöông thöùc oâng ñaõ töøng ñaáu tranh thaéng lôïi vaøo cuoái naêm 1873, ñaàu naêm 1874. Thaéng lôïi aáy, ngay caû “Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu” (baûn dòch tieáng Vieät cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Nxb. Thuaän Hoaù, 1998, tr. 502 - 504) laãn “Vieät Nam söû löôïc” (Traàn Troïng Kim, b. 1999, sñd., tr. 545 - 546) ñeàu ghi nhaän vaø trích daãn nguyeân vaên cuoäc ñoái thoaïi giöõa Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi Philastre moät caùch thaùn phuïc (4). Coøn ñaây laø ñoaïn ñoái thoaïi giöõa vua Töï Ñöùc vôùi trieàu thaàn vaø Nguyeãn Vaên Töôøng veà phöông thöùc “khoâng bieát gì” keát hôïp vôùi tieán coâng vuõ trang, sau khi ñaõ thaønh coâng:
“Vua baûo [...] Vieâm vaø Thuyeát muøa ñoâng naêm ngoaùi [21. 12. 1873 - Nct.] gieát ñöôïc ñaàu soû giaëc, laøm maát khí theá cuûa chuùng, Nguyeãn Vaên Töôøng nhaân ñaáy deã laøm vieäc; Vaên Töôøng noùi: tuy coù trôû ngaïi moät chuùt, nhöng thöïc giuùp ñöôïc nhieàu, ñaáy laø lôøi bình taâm khoâng khoe coâng. Vieâm vaø Thuyeát neân [ñöôïc - Nct.] phong töôùc, giaû laïi chöùc quan” (ÑNTL.CB., taäp 33, sñd., tr. 26).
Ñoù laø luùc thu hoài laïi boán tænh Baéc Kì, sau khi haï saùt Francis Garnier trong söï töùc toái ñieân cuoàng cuûa Puginier, Rheinart vaø boïn “döõu daân” trong giaùo daân (Tsuboi, NÑNÑDVPVTH., sñd., tr. 117).
Phöông thöùc ñoù, chín naêm sau (1882) vaãn coøn hieäu quaû, vôùi caùi cheát cuûa Henry Rivieøre, cuõng do quaân Löu Vónh Phuùc haï saùt, taïi Haø Noäi.
Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laïi tieán haønh moät laàn nöõa, döõ doäi vaø quyeát lieät hôn, ngay taïi kinh ñoâ Hueá, 1885.
Daãu thaát baïi, Nguyeãn Vaên Töôøng, sau 05.7.1885, vaãn tieáp tuïc ñaáu tranh. Bôûi theá vaø löïc so vôùi 1873, 1874 ñaõ ngaët ngheøo hôn, Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng coøn ôû taâm theá ung dung nhö möôøi hai naêm tröôùc, maø ñang voâ cuøng khoå taâm. De Courcy khoâng bò haï saùt! Mang Caù vaø Toøa Khaâm khoâng bò trieät tieâu nhö mong muoán! De Courcy vaø De Champeaux laïi ñang nhaân danh Trieàu ñình ñeå thao tuùng!
Do ñoù, phong traøo Caàn vöông vuõ trang ñaõ buøng leân khaép nöôùc!
Quoác keá “chia taùch trieàu chính” nhöng vaãn “nhaát daïng”, phoái hôïp bí maät nhöng raát chaët cheõ, laø moät saùng taïo raát taùo baïo, trong ñieàu kieän theá vaø löïc baáy giôø!
Qua vieäc trích daãn nhöõng tö lieäu cuûa Puginier, theo giaùo sö Nguyeãn Vaên Kieäm, Kæ yeáu Hoäi nghò khoa hoïc veà ñeà taøi “Nhoùm chuû chieán trong Trieàu ñình Hueá vaø Nguyeãn Vaên Töôøng”, ÑHSP. TP. HCM, 20.6.1996, tr. 14, chuùng ta thaáy roõ söï thaät lòch söû, vôùi söï mieâu taû cuûa chính ñoái phöông, veà noã löïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng: “Vua Haøm Nghi ñi theo Thuyeát, coøn phuï chính Töôøng ôû laïi, vaãn giöõ nguyeân chöùc töôùc, vaø sau moät thôøi gian traù haøng, laïi tieáp tuïc coù nhöõng haønh ñoäng ñoái khaùng. Chính theo leänh cuûa y maø khoaûng 30.000 giaùo daân ñaõ bò haïi chæ trong voøng 2 thaùng vaø hôn 1.000 ngöôøi khaùc cuõng chòu chung soá phaän do caùc quan laïi thi haønh meänh leänh treân...”.
Delvaux, trong baøi vieát ôû saùch ñaõ daãn, tr. 57, tr. 79 - 80, ñoaïn cuoái tr. 81 - 82, cuõng mieâu taû caûnh “saùt taû ñaïo” tröôùc vaø sau 05. 7. 1885, ñaëc bieät laø sau ngaøy lòch söû bi huøng aáy, taïi Bình Ñònh, Quaûng Trò, Ngheä An. Traàn Troïng Kim, trong “Vieät Nam söû löôïc”, sñd., baûn 1964, tr. 554 cuõng ghi roõ: “Toân Thaát Thuyeát [...] laøm Hòch Caàn vöông truyeàn ñi caùc nôi [...]. Saùch Taây cheùp raèng [...] daân beân ñaïo phaûi taùm oâng coá vaø hôn hai vaïn ngöôøi bò gieát”.
Ñoái phöông ñaõ keát aùn Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laø “taøn nhaãn”, “hieáu saùt”! Söï “taøn nhaãn”, “hieáu saùt” (hai töø naøy veà sau cuõng bò Traàn Troïng Kim xuyeân taïc!), theo caùch noùi cuûa caùc giaùn ñieäp thöïc daân trong loát aùo “taû ñaïo”, khôûi ñoäng töø luùc Phaùp ñaùnh chieám Thuaän An (Hueá, 1883). Bôûi “taû ñaïo” cuõng chaúng khaùc gì nhöõng naêm tröôùc ñoù, ôû Ñaø Naüng, ôû Gia Ñònh, vaø ôû Haûi Döông, Ninh Bình… (5):
“Ngoaøi thôøi Taây taëc löôùi giaêng
Trong thôøi taû ñaïo chaïy quanh boán beà”...
(Ñoaøn Tröng, Trung nghóa ca, 1866)
Do ñoù, khoâng theå khaùc ñöôïc, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, hai ngöôøi thieát keá chieán löôïc vaø chieán thuaät cho coâng cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp baáy giôø, vôùi tö caùch laø hai ngöôøi laõnh ñaïo cao nhaát Cô maät vieän luùc aáy, ñaõ phaûi kieân quyeát. Söï kieân quyeát ñoù, Aldophe Delvaux ñaõ vieát laïi theo gioïng ñieäu thöïc daân ra veû khaùch quan cuûa y:
“Trieàu ñình thaáy nguy cô maát ñoäc laäp, ñaõ baøn baïc ngaàm caùc phöông keá ñeå chaän ñöùng söï laán chieám cuûa Phaùp. [...] Toân Thaát Thuyeát, [...] Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ loâi keùo Hoäi ñoàng Cô maät thoaû thuaän hai vaán ñeà quyeát ñònh nhö sau: Ra moät maät leänh cho caùc só phu ñònh roõ ngaøy taøn saùt cuøng luùc taát caû giaùo daân trong toaøn quoác [! sic! - Nct.]. Sau khi loaïi keû tieáp tay cho quaân xaâm löôïc seõ chuyeån Trieàu ñình vaø Chính phuû ñeán moät phaùo ñaøi kieân coá, vaø ñeán caùc vuøng hieåm trôû baát khaû xaâm phaïm. Ñoù chính laø Cam Loä hay ñuùng hôn laø Taân Sôû, vaø ñoù laø trung taâm lieân keát löïc löôïng aùi quoác, laø nôi Trieàu ñình seõ taïm döøng chaân. Caùc chuaån bò kì quaëc ñeå hình thaønh do nhöõng kæ nieäm quaù khöù [cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi vuøng ñaát Cam Loä - Nct.], thaûm haïi thay, laïi ñaõ ñöôïc thöïc hieän moät phaàn lôùn” (A. Delvaux, NNBCÑH. [BAVH., 1916], baøi vieát vaø sñd., tr. 54).
Vaø söï theå, theo Puginier vieát veà thôøi gian hai thaùng sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 - 23. 5 AÁt daäu, 1885), nhö ñaõ trích daãn, chaéc chaén chæ vì tình huoáng lòch söû baét buoäc, bôûi, giaùo daân thôøi baáy giôø, noùi nhö Ñoaøn Tröng töø tröôùc 1866:
“Gia-toâ noäi öùng gheâ thay
Giuùp ñem löông thöïc chaúng ngaøy naøo khoâng”
Ñeán 1885, söï noäi öùng cuûa “taû ñaïo” Thieân Chuùa giaùo ñaõ quaù coâng khai. Saùch “Compendium...” cuûa Ravieâ (Ravier), coù ñoaïn vieát: “Baáy giôø môùi noåi côn baõo taùp raát döõ doäi quaù söùc; töø khi nöôùc Nam coù ñaïo chaúng heà bao giôø boån ñaïo phaûi cöïc khoán cöïc naïn baèng baáy giôø; vì tröôùc kia, khi caám ñaïo, chæ coù quan quaân ñi baét bôù maø thoâi, coøn daân ngoaïi thì chaúng lo vieäc aáy, laïi cuõng thöông keû bò baét bôù. Coøn laàn naøy quan vaø daân ngoaïi ñeàu ñoàng taâm hieäp löïc maø quyeát taän dieät keû coù ñaïo” (trích theo GS. Traàn Vaên Giaøu, “Heä yù thöùc phong kieán vaø söï thaát baïi cuûa noù tröôùc nhieäm vuï lòch söû” (taäp I cuûa boä saùch SPTTTVN. TTK. XIX. ÑCMTT.), Nxb. TP. HCM., 1993, tr. 368, 370, trích daãn Compendium historicoe Ecclesiasticoe cuûa H. Ravier; xem ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 242, 245 - 246).Vaø theo Delvaux:
“... Caùc quan chöùc muoán khoâng dính líu vaøo, sôï coù söï khoâng may veà sau [caùch dieãn ñaït cuûa Delvaux - Nct.], neân ñeå vieäc ñoù cho caùc só phu ñaûm nhaän, coøn rieâng hoï vaãn ôû trong boùng toái.
Trong caùc tænh, trong khi caùc só phu chuaån bò chieán ñaáu, thì caùc vò quan lôùn lo traán an caùc coâng chöùc cuûa chính quyeàn baûo hoä cuõng nhö caùc vò linh muïc vaø giaùo daân. Khi moïi vieäc chuaån bò ñaõ xong xuoâi roài, caùc só phu tieán chieám thaønh trì cuûa caùc tænh, vaø caùc quan tænh thì nhanh tay giao naïp caùc thaønh trì aáy, sau moät vaøi söï phaûn khaùng qua loa; vaø nhö theá laø nhöõng cuoäc caét coå [! sic! - Nct.] baét ñaàu” (baøi cuûa Delvaux, sñd., tr. 78-79).
Caùc quan ôû tænh thì nhö theá, coøn Nguyeãn Vaên Töôøng? Nguyeãn Vaên Töôøng cuõng khoâng theå khaùc hôn.
“Töôùng De Courcy laáy tin töùc [ôû - Nct.] oâng Töôøng, oâng naøy ñeàu baûo ñaûm raèng söï traät töï an ninh ñang hình thaønh khaép nôi. [Trong khi ñoù - Nct.], caùc tin töùc baùo ñoäng doàn daäp töø mieàn nam [taû kì - Nct.] ñöôïc göûi ñeán. Töôùng Prudhomme muoán bieát töôøng taän tình hình thaät söï caùc vieäc, ñaõ ñöôïc oâng De Courcy chaáp thuaän vaø cho pheùp ñeán caùc nôi aáy. OÂng ñi cuøng oâng De Champeaux treân chieác taøu “Le Lutin” vaø ñeán Quy Nhôn ngaøy 18.8, vaø oâng ñaõ muïc kích toaøn laø maùu vaø löûa” [!sic!] (Delvaux, baøi ñaõ daãn, sñd, tr. 79).
Bôûi leõ, Trieàu ñình Hueá vôùi löïc löôïng vuõ trang khaép caùc tænh ñang bò suy yeáu, nhöng thaät söï löïc löôïng quaân söï cuûa Phaùp cuõng khoâng lôùn, neân vaán ñeà do tình theá ñaët ra laø caàn phaûi tieâu dieät boïn “döõu daân” noäi phaûn, nhaèm coâ laäp boïn thöïc daân Phaùp, bieán chuùng laâm vaøo tình caûnh nhö “cua gaõy caøng”, maëc duø chuùng chieám ñöôïc kinh thaønh Hueá, thaäm chí chuùng ñaët ñöôïc aùch baûo hoä leân coå cuûa daân toäc ta! (Xem theâm: Delvaux, baøi ñaõ daãn, sñd., tr. 47).
Vaø bôûi leõ, quan troïng, quyeát ñònh hôn, aáy laø khoâng coøn caùch naøo khaùc, trong ñieåm ñænh cuûa maâu thuaãn ñoái khaùng, giöõa löïc löôïng daân toäc, yeâu nöôùc vaø boïn thöïc daân Phaùp maø haäu thuaãn cuûa chuùng laø “taû ñaïo”. Ñoù laø bieän phaùp chaúng ñaëng ñöøng tröôùc söï laán hieáp cuûa thöïc daân vaø “döõu daân”, ñeå cuûng coá laïi chính quyeàn, giöõ vöõng chính quyeàn nhaèm laøm haäu phöông cho phong traøo Caàn vöông, choáng Phaùp baèng vuõ trang vaø baèng thöông thuyeát. Bieän phaùp baïo löïc quyeát lieät aáy, xuaát phaùt töø tình theá: khoâng coøn haäu phöông, haäu thuaãn nöôùc ngoaøi naøo khaùc! Chuùng toâi nhaán maïnh: khoâng coøn haäu phöông, haäu thuaãn nöôùc ngoaøi naøo khaùc! Vaû laïi, ñaâu chæ bôûi meänh leänh cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng phoái hôïp vôùi Duï Caàn vöông cuûa Haøm Nghi, Toân Thaát Thuyeát, trong cuoäc noåi daäy toaøn quoác naøy, maø coøn do chính söùc maïnh quaät khôûi hoaøn toaøn töï giaùc cuûa nhaân daân!
Chuùng toâi ñaõ ñoái chieáu vôùi “Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân” ñeä nguõ kæ (taäp 36, tr. 244 - 246 ), vaø thaáy raèng hieän thöïc lòch söû maùu löûa aáy laø coù thaät. Tuy nhieân, coøn phaûi thaáy roõ, Delvaux, Puginier, H. Ravier, caùc teân thöïc daân khaùc ñaõ thoåi phoàng con soá giaùo daân theo Phaùp xaâm löôïc ñeán möùc kinh hoaøng. Söï thoåi phoàng quaù ñaùng aáy (ngay caû trong veø “Thaát thuû kinh ñoâ” (6), caâu 1337 - 1348) laø nhaèm bieän minh cho vieäc Phaùp ñaët aùch ñoâ hoä leân coå daân toäc ta, nhaèm kích ñoäng giaùo daân ôû “maãu quoác” vaø Toøa thaùnh La Maõ (7).
Nhö theá, chæ coù theå laø: vì tình huoáng lòch söû, Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng theå baøy toû cho moïi ngöôøi bieát, chính oâng cuøng Toân Thaát Thuyeát ñaõ chuaån bò, roài cuøng tieán haønh cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi, laïi phoái hôïp, lieân laïc thöôøng xuyeân vôùi phong traøo Caàn vöông cuõng theo caùch vöøa tieán coâng vuõ trang (keû ñaùnh), vöøa “khoâng bieát gì” (ngöôøi ñaøm), cho ñeán ngaøy Nguyeãn Vaên Töôøng bò ñaøy ñi Coân Ñaûo; vaø uy tín Nguyeãn Vaên Töôøng quaù lôùn, chuùng ñaøy oâng tít taän Tahiti, gaàn nam chaâu Myõ, sau nhieàu thuû ñoaïn li giaùn Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi Toân Thaát Thuyeát (nhö vuï ñoát nhaø Nguyeãn Vaên Töôøng chaúng haïn)!
Vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy, laïi theo Delvaux, Ngoaïi vuï Paris taïi Vieät Nam, trong baøi vieát ôû saùch ñaõ daãn, tr. 80: “Moät söï maâu thuaãn saâu xa chia reõ töôùng De Courcy vaø oâng De Champeaux, nhaát laø ñoái vôùi vaán ñeà oâng phuï chaùnh Töôøng. Vò töôùng thì quaû quyeát laø oâng Töôøng luoân luoân lieân laïc vôùi oâng Thuyeát vaø [tröôùc ñoù - Nct.] laïi nhuùng tay vaøo moïi cuoäc aâm möu laät ñoå, vaø ñem xuoáng taøu ñaøy ñi Coân Ñaûo ngaøy 6. 9 [1885 - Nct.] ... [...] laïi chuyeån ñeán Tahiti [...]. OÂng De Champeaux laïi cho raèng aûnh höôûng cuûa oâng Töôøng laø raát lôùn... [...]”.
Taát nhieân, Delvaux vaãn caøi vaøo baøi vieát, ngay caû ôû ñoaïn vaên treân nhöõng caâu chöùa ñöïng söï mò daân, söï thaát thieät, chaúng haïn nhö söï “ñoä löôïng” cuûa chuùng, thôøi ñieåm Nguyeãn Vaên Töôøng cheát.
Chuùng toâi cuõng khoâng trích daãn ñeå nhaèm neâu leân söï maâu thuaãn trong noäi boä keû thuø, caùch ñoái xöû ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, theo quan ñieåm thöïc daân rieâng cuûa moãi teân ñaàu soû giaëc. Ñieàu ñaùng löu yù, chuùng “quaû quyeát laø oâng Töôøng luoân luoân lieân laïc vôùi oâng Thuyeát”, “aûnh höôûng cuûa oâng Töôøng laø raát lôùn”. Ñieàu naøy khôùp vôùi “Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân”: hai maät duï Haøm Nghi göûi veà, vaø chaéc haún coù nhöõng taäp taâu ñoái cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng göûi leân chieán khu Taân Sôû. Vieäc aùn saùt Quaûng Trò Toân Thaát Nam ñöôïc uûy nhieäm leân Taân Sôû hoïp vôùi Toân Thaát Thuyeát cuõng ñaõ ñöôïc ghi nhaän roõ (ÑNTL. CB., taäp 36, sñd., tr. 229).
Phöông thöùc "khoâng bieát gì", khaùc vôùi laàn thaønh coâng cuoái naêm 1873 böôùc sang 1874, laø laàn naøy (1885) khoâng coù ñoaïn keát chieán thaéng, neân Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng ñöôïc dòp cuøng Toân Thaát Thuyeát baøy toû tröôùc Tam Cung vaø ñình thaàn cuøng nhaân daân. Tuy nhieân, Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn bieát roõ ñieàu ñoù. Chi tieát Duï Caàn vöông vaø maät duï göûi Nguyeãn Vaên Töôøng töø Taân Sôû (Cam Loä, Quaûng Trò) ñöôïc vieát moät ngaøy, phaùt vaø göûi ñi moät luùc (02. 6 AÁt daäu, 1885) ñaõ laøm saùng toû. Vaø baûn aùn chung thaåm caùo thò cuûa hai teân De Courcy vaø De Champeaux, voâ hình trung, laøm saùng toû nhö moät xaùc quyeát cuûa "laân söû" (tín söû). Chuùng toâi sau khi nghieân cöùu troïn ñeä töù, ñeä nguõ, ñeä luïc kæ (taäp 27 - taäp 38) cuûa "Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân", löu yù ñeán "baûn aùn" veà Nguyeãn Vaên Töôøng, ñaõ hôn moät traêm naêm tröôùc ñöôïc Quoác söû quaùn caån thaän ghi cheùp laïi, thaáy raèng baûn aùn cuûa thöïc daân ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, "keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung" cuûa chuùng, voâ hình trung maø hieån nhieân, laø baûn aùn ñeïp nhaát, röïc rôõ nhaát, chöa töøng coù trong giai ñoaïn ñaàu choáng Phaùp cuûa daân toäc ta, moät giai ñoaïn lòch söû bi huøng vôùi moät nhaân vaät bi huøng nhaát: Nguyeãn Vaên Töôøng!
Taát nhieân, phöông thöùc "khoâng bieát gì" cuõng ñaõ gaây ra quaù nhieàu ngoä nhaän vaø deã bò xuyeân taïc. Soùng ñoâi vôùi oâng, ngöôøi thöïc hieän keá hoaïch khaùng chieán cuûa oâng, Toân Thaát Thuyeát nhaän taát caû haøo quang bi traùng, maëc duø Toân Thaát Thuyeát cuõng bò xuyeân taïc, boâi nhoï, nhöng khoù loøng xuyeân taïc, boâi nhoï hôn!
Phöông thöùc toång hôïp, "khoâng bieát gì" (keû ôû, ñaáu tranh baèng thöông thuyeát) vaø chieán ñaáu vuõ trang (ngöôøi ñi, ñaáu tranh baèng quaân söï), Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeáát ñaõ hôïp löïc tieán haønh, trong laàn Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885), daãu sao, cuõng ñaõ saùng toû.
(Bò chuù: Veà vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng cuøng Toân Thaát Thuyeát baøn baïc keá hoaïch, cuøng toå chöùc cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi, 23.5. AÁt daäu (1885), xem Böûu Keá, Chuyeän trieàu Nguyeãn, Nxb. Thuaän Hoùa, 1990, tr. 59, tr. 95-101, ñaëc bieät laø tr. 97-98; xin xem theâm: Phaïm Vaên Sôn, Vieät Nam caùch maïng caän söû, Saøi Goøn, 1963, tr. 29-31; Töø ñieån nhaân vaät lòch söû Vieät Nam, Nguyeãn Baù Theá, Nguyeãn Q. Thaéng, Nxb. VHTT., 1999, tr.706-707; Daäu tuaát nieân gian phong hoûa kí söï, trong “Ñaëng Ñöùc Tuaán...”, Lam Giang, Voõ Ngoïc Nhaõ söu taàm, Saøi Goøn, 1970, tr. 478 - 479; Gosselin (taùc giaû L’Empire d’Annam, Paris, 1904) cuõng coù yù kieán nhö vaäy beân caïnh nhöõng chi tieát bòa taïc khaùc. Sôû dó chuùng toâi cho raèng ñieàu ñoù ñuùng vì ngay caû ÑNTL.CB, ñeä luïc kæ, taäp 37, sñd., tr.35 cuõng keát aùn (!) Nguyeãn Vaên Töôøng... "ñeàu laø beø ñaûng laøm loaïn"; "thöïc laø caên nguyeân tai vaï" (tr.33), "Nguyeãn Vaên Töôøng lieàn quyû quyeäät ñem thaân quay veà thuù toäi vôùi quan ñoâ thoáng Phaùp, roài ñaõ bò toäi löu" (tr.132 - 141); trong VNSL., Traàn Troïng Kim cuõng duøng chöõ "ñaàu thuù"ù, vôùi nghóa laø ñaàu haøng (taát nhieân laø "traù haøng", vaø traù haøng nhaèm tieáp tuïc ñaáu tranh, ñeå phe chuû "hoøa", thaân Phaùp, taû ñaïo khoûi cöôùp chính quyeàn...). Taïi sao Traàn Troïng Kim vaø chuùng laïi baûo Nguyeãn Vaên Töôøng "ñaàu thuù", "traù haøng", coøn nhöõng ngöôøi khaùc veà hôïp taùc vôùi chuùng thì khoâng? Phaûi chaêng, veà sau, Phaùp bieát roõ Nguyeãn Vaên Töôøng cuøng Toân Thaát Thuyeát baøn ñònh tröôùc? Raát tieác, cuoái cuøng oâng vaãn bò "töông keá töïu keá" cuûa Caspar, De Courcy... Chaéc chaén oâng ñaõ lieäu tröôùc nguy cô aáy, nhöng khoâng coøn caùch naøo khaùc, ñeå cöùu vaõn tình hình kinh ñoâ thaát thuû, neân "ñaønh lieàu may ruûi vôùi trôøi" moät laàn nöõa!).
2.b.
Trong hai thaùng sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø bò thaát thuû, töø 05.7 ñeán 06.9.1885, caùc nhaø söû hoïc thöôøng quy heát traùch nhieäm cho Nguyeãn Vaên Töôøng. Caàn thaáy roõ, trong hai thaùng ngaén nguûi aáy, Nguyeãn Vaên Töôøng heát bò quaûn thuùc bôûi lính Phaùp, ñaïi uùy Schmitz (A. Delvaux, baøi vieát treân, sñd., tr. 77), laïi bò chi phoái bôûi De Courcy, Caspar, tröïc tieáp laø De Champeaux, phoù coâng söù Hamelin. De Champeaux trôû thaønh thöôïng thö Boä Binh, Cô maät vieän ñaïi thaàn cuûa Trieàu ñình Hueá! Veà caùi aùn töû hình cuûa Ñaëng Höõu Phoå (con trai cuûa phoø maõ Caùt, ñoàng höông vôùi Nguyeãn Luaän), ÑNTL.CB., taäp 36, sñd. ñaõ ghi roõ noäi dung ôû tr. 240 - 241: Ñaëng Höõu Phoå choáng vieäc phuû Thöøa Thieân söùc cho huyeän Quaûng Ñieàn taêng cöôøng quaân soá. Voâ hình trung Ñaëng Höõu Phoå ñaõ tieáp tay cho Phaùp trong vieäc Phaùp yeâu caàu Trieàu ñình khoâng ñöôïc taùi vuõ trang (taäp 36, sñd. tr. 223). Veà phía Phaùp, daãu vaäy Phaùp vaãn xem Ñaëng Höõu Phoå noåi loaïn! Vaø chính Ñaëng Huy Xaùn, chuù ruoät cuûa Ñaëng Höõu Phoå, ñaõ löøa baét oâng, ñem noäp cho giaëc (theo moät soá tö lieäu vaø Ñaëng phaû)! Vuï Leâ Trung Ñình cuõng nhö theá, nhöng ôû daïng cuï theå khaùc. Leâ Trung Ñình laïi toân phuø Tuy Lí vöông (taäp 36, sñd., tr. 238), moät nhaø thô chuû "hoøa", caâu keát vôùi Phaùp thôøi Hieäp Hoøa, bò ñaøy vaøo Quaûng Ngaõi! Do vieäc toân phuø naøy, ngöôøi ta töôûng Leâ Trung Ñình laø keû cô hoäi! Ñuùng nhö moät caâu trong saéc duï cuûa Töø Duõ laâu nay voán do Nguyeãn Nhöôïc Thò Bích vieát thay: "Ba thaùng bôõ ngôõ, boán bieån aàm vang" (taäp 36, sñd., tr. 250; ÑNLT., taäp 3, sñd., tr. 78)! Ñaëng Höõu Phoå, Leâ Trung Ñình yeâu nöôùc, choáng Phaùp, nhöng laïi quôø quaïng, thieáu saùng suoát. Söï chæ ñaïo cuûa Toân Thaát Thuyeát, Nguyeãn Vaên Töôøng cuõng chöa saâu saùt, cuï theå töøng "böôùc ñi". Khôûi nghóa, höôûng öùng Duï Caàn vöông laø ñuùng, nhöng choáng Trieàu ñình luùc Nguyeãn Vaên Töôøng coøn giöõ vò theá hay toân phuø Tuy Lí vöông laø sai (maëc duø Mieân Trinh töø choái)! Bôûi leõ, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn "nhaát daïng" vôùi Toân Thaát Thuyeát trong nhieäm vuï "keû ôû", "ngöôøi ñi". Vaû laïi, quyeát aùn Ñaëng Höõu Phoå laø do trieàu nghò, Trieàu ñình laïi coù caû De Champeaux ôû vò trí troïng thaàn, chuû choát, quyeát ñònh! Töø Duõ, Mieân Ñình chuaån y! Coøn Leâ Trung Ñònh laïi do chính caùc tænh thaàn vaø Nguyeãn Thaân hoäi baøn, cheùm tröôùc, baùo caùo sau! (taäp 36, sñd., tr. 239). Do ñoù khoâng theå quy heát moïi vieäc Phaùp nhaân danh Trieàu ñình ñeå ñoå taát caû cho Nguyeãn Vaên Töôøng! Vôùi chính trò, chuùng ta phaûi thoâng caûm, thaäm chí coù nhöõng vieäc raát khoå taâm, cuõng phaûi vôø chaáp nhaän ñeå qua maét giaëc Phaùp vaø phe chuû "hoøa", chaúng haïn nhö cuøng Tröông Quang Ñaûn vieát thö cho Hoà [Vaên] Hieån ñöa Haøm Nghi - linh hoàn cuûa cuoäc khaùng chieán - veà laïi Hueá trong khi Phaùp vaãn tieáp tuïc laán hieáp (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 235).
Nhöng cuõng caàn thaáy roõ, saéc duï veà vieäc truy baét Toân Thaát Thuyeát, Traàn Xuaân Soaïn, treo giaûi cho ai baét ñöôïc, cheùm ñöôïc, chính Ñoàng Khaùnh veà sau cuõng xaùc nhaän laø do Töø Duõ ban haønh (ÑNTL. CB., taäp 36, sñd., tr. 235 - 236; taäp 37, sñd., tr. 175).
Hôn nöõa, söû hoïc phaûi phaân taùch roõ ''hö chieâu'' vaø ''thöïc chieâu''! Nhöõng gì Nguyeãn Vaên Töôøng laøm ñöôïc cho vieäc taùi cuûng coá vöông quyeàn nhaø Nguyeãn töø Trieàu ñình ñeán huyeän xaõ, cho phong traøo Caàn vöông laø nhöõng chæ ñaïo vöøa thaønh vaên, vöøa khaåu leänh, vöøa coâng khai, vöøa baùn coâng khai, trong nhöõng luùc thoaùt khoûi ñoâi maét cuù voï cuûa boïn De Champeaux, boïn chuû "hoøa" (thöïc chaát laø ñaàu haøng)... (8).
2.c.
Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, töø taäp 36 trôû veà tröôùc, duø ôû trong xieàng xích yù heä baûo hoaøng, vaãn theå hieän ñöôïc tinh thaàn choáng Phaùp, laäp tröôøng yeâu nöôùc. ÔÛ taäp 36, sñd., tr. 247, ñaõ ghi roõ: "Ñoâ thoáng Phaùp laø Coâ-ra-xy [De Courcy - Nct.] baét thaùi phoù, Caàn Chaùnh ñieän ñaïi hoïc só, laõnh Laïi boä thöôïng thö, kieâm sung Cô maät vieän ñaïi thaàn, Kì Vó quaän coâng, laø Nguyeãn Vaên Töôøng xuoáng taøu thuûy chaïy ñi Gia Ñònh. Cöù theo lôøi caùo thò cuûa khaâm söù Tham-boâ [De Champeaux - Nct.] noùi: Vaên Töôøng töøng ñaõ choáng cöï nöôùc aáy [nöôùc Phaùp - Nct.] thöïc ñaõ nhieàu naêm. Töø khi cuøng vôùi Toân Thaát Thuyeát sung laøm phuï chaùnh, chæn [: voán - Nct.] laïi ñoång suaát quan quaân noåi daäy coâng kích quan binh nöôùc aáy [nöôùc Phaùp - Nct.]; vaø Vaên Töôøng do ñoâ thoáng aáy xin [chính phuû Phaùp - Nct.] cho hai thaùng [nhaèm ñeå - Nct.] lo lieäu vieäc nöôùc cuøng Baéc Kì cuøng ñöôïc laëng yeân voâ söï; [kì thöïc - Nct.] ñeán ngaøy 27 thaùng aáy heát haïn, maø caùc tænh taû kì veà phía nam (8) (10), coù nhieàu nôi noåi quaân cheùm gieát daân giaùo. Ñeán ñaây ñoâ thoáng aáy ñònh aùn, öng [:neân; phaûi] keát toäi löu. Hoâm aáy chôû ñem Vaên Töôøng ñeán cöûa bieån Thuaän An...".
Ñoù laø baûn keát aùn cuûa Thöïc daân Phaùp! [xem laïi sñtñd., tr. 94 - 98, töùc laø tr. 552-558 cuûa MHBS.].
Vaø ñaây laø quoác thö cuûa teân vua tay sai, buø nhìn Ñoàng Khaùnh, coù chi tieát vu vaï, ñoå toäi khoâng ñuùng söï thaät, coù chi tieát khaúng ñònh ñuùng (ñoái chieáu vôùi ngoân ngöõ töôøng minh, cuoái taäp 35 vaø troïn taäp 36, sñd.). Lôøi leõ aáy - gioïng löôõi cuûa y:
''Quyeààn thaàn laø Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát [...]. Ngaøy 23 thaùng 5 naêm nay, kinh thaønh thaát thuû, xe tieân ñeá dôøi ñi, 2 ngöôøi aáy thöïc laø caên nguyeân cuûa tai vaï [...]" (ÑNTL.CB., kæ ñeä luïc - kæ bò “baûo hoä”, taäp 37, sñd., tr. 33) (8).
Ñình thaàn, noùi theo caùch noùi cuûa Traàn Troïng Kim, "nhieàu ngöôøi ñaõ bieát theo chính saùch baûo hoä cho neân moïi vieäc trong Trieàu ñeàu ñöôïc yeân oån" ( VNSL., b.1964, tr.554 vaø 555). Ñình thaàn aáy cuøng Toân nhaân phuû keát aùn (!):
"Toân nhaân phuû vaø ñình thaàn daâng sôù taâu baøy toäi traïng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, xin töôùc heát quan töôùc vaø tòch thu gia saûn; tham tri Tröông Vaên Ñeã ñaõ quaù coá, vaø chöôûng veä Traàn Xuaân Soaïn, ñeàu laø beø ñaûng laøm loaïn, cuõng töôùc caû quan chöùc. Trong boïn aáy, thì Toân Thaát Thuyeát, Traàn Xuaân Soaïn, xin do quan ñòa phöông xeùt baét baèng ñöôïc vaø cheùm ngay, ñeå toû roõ hieán phaùp trong nöôùc. Vua nghe theo" (taäp 37, sñd., tr. 35) (8) [xem theâm bò chuù boå sung cuoái baøi (9)].
Lôøi duï vaø caùo thò cuûa Ñoàng Khaùnh vaø khaâm söù Phaùp cuøng caùc khaâm sai cuûa Trieàu ñình, trong chieán dòch trieät haï uy tín nhoùm chuû chieán (in ra, nieâm yeát khaép nôi):
"...Toùm laïi, laø do töï Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát loäng quyeàn [...]. Hai quyeàn thaàn aáy laàn naøy ñoùn laäp, nhieàu vieäc man muoäi, tröôùc thì lôïi veà deã khoáng cheá, sau chæ möu cho baûn thaân; boãng döng gaây haán, nghieâng ñoå toân xaõ, baét hieáp vua chaïy ñi; Nguyeãn Vaên Töôøng lieàn quyû quyeät ñem thaân quay veà thuù toäi vôùi quan ñoâ thoáng Ñaïi Phaùp, roài ñaõ bò toäi löu, Leâ Thuyeát [bò ñoåi hoï - Nct.] thì soáng moät caùch taïm bôï ôû trong röøng. May maø nöôùc Ñaïi Phaùp coù loøng nhaân thöù, giuùp ta chaán höng ñöôïc nöôùc ñaõ maát, noái laïi ñöôïc theá ñaõ ñöùt, nöôùc nhaø ñoù môùi coøn" (taäp 37, sñd., tr.133) (8).
Ñuùng laø gioïng löôõi heøn haï, ñaùnh giaù ngöôïc taát caû !
"Duy traãm tin laø caùc só phu, tình thöïc laø nhaän nhaàm, chöù khoâng phaûi coù loøng laøm loaïn; Trieàu ñình ñaõ ñem ñaàu moái hoïa loaïn, laø töï Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát gaây ra, noùi roõ raøng vôùi quan Ñaïi Phaùp, ñaõ tin khoâng ngôø, ñeå cho Trieàu ñình ta phaûi xöû trí ngay, cho löông giaùo ñeàu ñöôïc yeân oån" (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 134) (8).
Cuõng nhö caùch thoåi phoàng, bòp bôïm, haøm hoà cuûa caùc teân thöïc daân, giaùn ñieäp ñoäi loát toân giaùo, khaùi nieäm, con soá "daân giaùo" cuûa Ñoàng Khaùnh, Hector vaø caùc khaâm sai cuõng theá. Chuùng muoán bieán cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp xaâm löôïc, baûo veä vaên hoùa daân toäc thaønh cuoäc chieán tranh toân giaùo, coøn cuoäc xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp thaønh "thaùnh chieán", "thaäp töï chinh" (baáy giôø nhaân daân, só phu goïi thaäp giaù laø thaäp aùc), nhaèm kích ñoäng giaùo daân ôû "maãu quoác", kích ñoäng caû Toøa thaùnh La Maõ (Rome)!
Thöïc ra, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát cuøng phoái hôïp meänh leänh, trong tình huoáng buoäc loøng phaûi ñeà ra keá saùch "chia taùch trieàu chính" (ñaùnh vaø ñaøm), chæ nhaèm vaøo thöïc daân Phaùp, boïn lính leâ döông (leùgionaire eùtrangeøre), boïn coá ñaïo laøm giaùn ñieäp cho Phaùp, boïn Vieät gian, trong ñoù taát nhieân coù moät boä phaän khoâng ít laø "döõu daân" ñích thöïc.
Söï kieän ñoù, ngay caû tröôùc khi Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy, Töø Duõ ñaõ hieåu ra, vaø baèng ngoân ngöõ töôøng minh, ñaõ chæ roõ nguyeân nhaân ñoàng thôøi ñaùnh giaù ñuùng, ít ra laø ôû hai ñieåm sau ñaây:
“Töø ñieàu öôùc taùi ñònh [Patenoâtre - Nct.] ñaõ ñöôïc phaân minh, khieán nöôùc Phaùp tröôùc töï baïi hoøa gaây bieán, thì phaøm ai ôû ñaát vua, cuõng ñeàu thuø gheùt [giaëc Phaùp - Nct.], ai baûo laø khoâng neân. Khoâng gì baèng CUOÄC NGHÓA CÖÛ ñeâm 22 thaùng 5 naêm nay...” (ÑNTL. CB., taäp 36, sñd., cuoái tr. 244), goàm caû hieän thöïc maùu löûa sau ñoù...
Tuy theá, caùo thò nieâm yeát cuûa trieàu Ñoàng Khaùnh vaø Hector cuøng caùc khaâm sai, coá nhieân vaãn laø luaän ñieäu vôùi caùch ñaùnh giaù ngöôïc theo tieâu chí goïi giaëc baèng ngaøi, goïi ngöôøi yeâu nöôùc baèng nghòch, NGHÓA CÖÛ QUAÄT KHÔÛI laø laøm loaïn:
"Nay Leâ Thuyeát, troán traùnh ôû röøng gaäp gheành, moät thaân tuy nhoû, maø coi ñaát trôøi nhö coøn heïp; Nguyeãn Vaên Töôøng thì ñaõ bò ñi ñaøy; töùc laø trôøi tröø keû taät aùc [...]. Khoâng ngôø boïn ngöôi [töùc laø caùc só phu, nhaân daân - Nct.] theo yù laøm lieàu, [...] khaùng cöï meänh leänh Trieàu ñình, cam taâm heát loøng trung vôùi keû thuø [töùc laø Haøm Nghi, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, nhöng theo maïch vaên, thì chæ nhaém ñeán hai phuï chính - Nct.], töø Haûi Vaân trôû vaøo nam, khoâng choã naøo laø khoâng loaïn [khôûi nghóa - Nct.], raát ñaùng quaùi laï; sao khoâng xem chaâu Hoan, chaâu Dieãn, Quaûng Bình, Quaûng Trò, möôïn tieáng laø xöôùng nghóa, caàn vöông, ñeàu ñem thaân boùn cho ñoàng coû, möôøi nhaø thì chín nhaø heát saïch; coøn nhöõng keû loït löôùi, thì bò möa ñoäc, khí nuùi..." (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 138).
Ñuùng nhö nhaän ñònh cuûa De Champeaux, uy tín, taàm aûnh höôûng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø nhoùm chuû chieán laø raát lôùn. Thaûo naøo chuùng tìm caùch li giaùn, boâi nhoï ñeán theá! Ñoái vôùi chuùng ta, hai baûn keát aùn chung thaåm cuûa De Courcy, De Champeaux, cuûa Ñoàng Khaùnh, Trieàu ñình tay sai, buø nhìn, chính laø lôøi toång keát troïn veïn nhöõng cuoäc ñôøi ñaáu tranh kieân cöôøng maø linh hoaït, cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø cuûa nhoùm chuû chieán trong söï nghieäp chung cuûa bao só phu, cuûa nhaân daân choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, goàm caû hai thaùng vaø sau ñoù, töø sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 - 23. 5 AÁt daäu, 1885).
2.d.
Cuõng roõ raøng Nguyeãn Vaên Töôøng, suoát caû quaõng ñôøi ñaáu tranh vôùi thöïc daân Phaùp, töø ñaàu ñeán luùc truùt hôi thôû cuoái cuøng ôû Papetti, thuû phuû xöù ñaûo Tahiti, nôi choán löu ñaøy caùc nhaø chính trò choáng Phaùp, oâng luoân soâi suïc moät moái caêm thuø saâu saéc ñoái vôùi boïn thöïc daân cöôùp nöôùc mình. Chính keû ñöùng ôû phía ñoái phöông, H. Le Marchant de Trigon, thanh tra chính trò vaø haønh chính An Nam, ngöôøi Phaùp, ñaõ vieát:
"Than oâi, ngay ngaøy hoâm sau [töùc laø ngaøy keá tieáp ngaøy 29.8.1875 - chuùng toâi caên cöù vaøo baøi vieát ñeå chua roõ - Nct.], nhöõng thuû ñoaïn phaù roái coù heä thoáng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng (11) keùo daøi cho ñeán ngaøy chieám caûng Thuaän An vaø coøn veà sau naøy, cho ñeán khi ñaøy keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung cuûa chuùng ta, vaø trong thôøi gian ñoù, [Nguyeãn Vaên Töôøng-Nct.] chaúng chòu hieåu bieát gì cuõng chaúng chòu queân gì".
Keû thuø ñaõ vieát nhö theá veà Nguyeãn Vaên Töôøng (Kì Vó baù), goïi quaù trình ñaáu tranh choáng Phaùp treân maët traän chính trò, ngoaïi giao cuûa oâng moät caùch khieám nhaõ nhö vaäy: "nhöõng thuû ñoaïn phaù roái coù heä thoáng"! Thöïc ra, ñoù laø moät quaù trình ñaáu tranh cam go ñaày möu trí, lieân tuïc, nhaát quaùn, kieân ñònh, beàn bó suoát maáy chuïc naêm trôøi laøm quan. Vaø quaû thaät, oâng laø "keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung" cuûa thöïc daân Phaùp cho ñeán luùc bò ñaøy, bò cheát. Laøm sao chuùng mua chuoäc ñöôïc oâng , khieáân oâng buøi tai queân ñi moái caêm thuø giaëc Phaùp canh caùnh trong loøng vaø noãi ñau ñaùu tìm caùch cöùu nöôùc, cöùu daân, queùt saïch boïn chuùng, ngay trong thôøi gian bò ñaøy, ngay trong phuùt cuoái cuøng cuûa ñôøi mình, ngaøy 30.7.1886!
Ñoù chính laø cô sôû lòch söû cuûa ñieàu Nguyeãn Vaên Töôøng muoán göûi laïi nghìn sau trong boán chöõ: "nhaát daïng" vaø "u trung":
"Ñöôøng nuùi vaïn truøng lo kieäu bieác
Loøng toâi moät daïng giöõ saân son"
"Nieàm trung saâu kín, sau ai toû?
Toå quoác, vua, daân, ñaâu naëng hôn?"
(Chia taùch trieàu chính...)
Boán chöõ "nhaát daïng", "u trung" ñaõ ñöôïc baûo chöùng baèng söï thaät lòch söû!
(3)
Taát nhieân, "XAÕ TAÉC, QUAÂN, DAÂN, THUÏC TROÏNG KHINH?", caâu aáy ñöa ra moät söï choïn löïa vôùi haønh ñoäng chính trò cuï theå trong tình huoáng lòch söû cuï theå, ai laø "keû ôû", ai laø "ngöôøi ñi".
ÔÛ ñaây xin môû roäng theâm moät khía caïnh ñaõ trình baøy ôû chuû ñieåm (2) beân treân.
3.a.
Chính trong maät duï Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) göûi veà töø Taân Sôû ñaõ duøng hai töø aáy vôùi xaùc quyeát: "Nay ñaïi thaàn Toân Thaát Thuyeát cuøng ta quanh quaån, coøn ngöôi [Nguyeãn Vaên Töôøng - ngöôøi chuù thích chua theâm] laø phuï chính ñaïi thaàn thì ôû laïi maø thöông ñaøm; keû ôû ngöôøi ñi ñeàu laáy loøng yeâu nöôùc lo daân laøm caên baûn; trôøi ñaát cuõng thöïc chöùng giaùm..." (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 225-226). Maät duï aáy cuøng vôùi Duï Caàn vöông ñöôïc göûi veà vaø phaùt ñi trong moät ngaøy (02.6 AÁt daäu: [13.7.1885]). Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ choïn löïa vò trí giaùp maët vôùi keû thuø moät caùch tröïc dieän, moät vò trí maø Toân Thaát Thuyeát khoâng coù khaû naêng ñaûm ñöông, nhaèm ñeå ñaáu tranh tieáp tuïc vôùi noäi dung ñoøi taïm thôøi hoùa, nghóa laø khoâng chaáp nhaän laâu daøi khoaûn 7 "hoøa" öôùc Patenoâtre - Phaïm Thaän Duaät (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 236 - 237 vaø Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 48). "Keû ôû", cuõng laø nhieäm vuï baø Töø Duõ giao phoù (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 221 vaø tr. 230; HTC., sññ., tr. 39 - 40). Nguyeãn Nhöôïc thò Bích keå baèng thô:
"Thaáy ngöôøi tröôùc ñoùn leân ñöôøng
Göûi raèng: "Coù Nguyeãn Vaên Töôøng chöïc ñaây"
Phaùn raèng: "Söï ñaõ döôøng naøy
Ngöôi tua [:lo; neân] ôû laïi, ngoõ raøy xöû phaân"
Vaâng lôøi Töôøng môùi lui chaân
Giaù ra khoûi cöûa, daân laàn doõi theo"
Vaø ôû “Daäu Tuaát nieân gian phong hoûa kí söï”:
“Thuyeát - Töôøng sanh söï söï sanh
Ñem Haøm Nghi troán boân haønh Khieâm Laêng
Cuøng nhau baøn luaän röùa raêng
Thuyeát ñi hoä giaù, Töôøng baêng veà ñaàu
Kheùo laøm chöôùc nhieäm [nhòn ?] möu saâu
Phaùp quan maéc môùp töôûng ñaâu thieät tình”
(sñd., tr. 516 - 517)
Trong moät maät duï khaùc, Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) ñaõ vieát:
''Nay ñaõ coù phuï chính huaân thaàn Nguyeãn khanh [töùc Nguyeãn Vaên Töôøng - Nct.] ôû laïi giaûng noùi, che chôû nhieàu vieäc, hôi ñöôïc yeân oån; huaân thaàn taâm söï nhö theá, caùng ñaùng nhö theá, thöïc laø ñau khoå quaù chöøng. Nhaân vaät nöôùc ta, nhöõng ngöôøi trung nghóa töø xöa, töôûng khoâng hôn ñöôïc. Traãm cuõng duï cho ñaïi thaàn aáy heát loøng baøn tính coâng vieäc, taâu chôø quyeát ñònh'' (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 227). Ñoù laø maät duï göûi cho hoaøng toäc, Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) ñaõ vieát veà Nguyeãn Vaên Töôøng nhö vaäy. Vaø, ñuùng ra, moïi saùch löôïc ñeàu do Nguyeãn Vaên Töôøng goùp phaàn vaïch ra, töø naêm 1866 (ÑNTL.CB., taäp 31, sñd., tr. 86 - 89, tr. 103...), Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) chæ nhaéc laïi.
Nhaân ñaây, xin höôùng caùi nhìn veà nhöõng naêm thaùng tröôùc ñoù [hoaøn caûnh - taâm theá saùng taùc chính laø ôû muïc (2) vaø 3.a.].
3.b.
Môû roäng vaán ñeà: BI KÒCH ÔÛ ÑIEÅM ÑÆNH MAÂU THUAÃN. Ñaâu phaûi chæ hai thaùng sau ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 - 23.5. AÁt daäu: 04 - 05.7.1885), vaán ñeà choïn löïa haønh ñoäng chính trò taùo baïo, saùng suoát, vì soá phaän nhaân daân vaø vaän nöôùc, töø laâu ñaõ ñöôïc tình huoáng lòch söû ñaët ra moät caùch heát söùc gay gaét, gay gaét nhaát laø töø luùc Töï Ñöùc baêng haø (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 198, 207, 231), töùc laø hôn hai möôi naêm tröôùc ñoù (töø 1858), ñaëc bieät laø töø thaùng 7.1883 (thaùng 6, Quyù muøi).
Caàn phaûi thaáy roõ tö töôûng chuû chieán ôû Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø bao só phu khaùc trong quan heä bieän chöùng vôùi töøng chuyeån bieán thôøi cuoäc, töøng quyeát saùch cuûa Töï Ñöùc, töøng thuû ñoaïn cuûa Phaùp, söï quaáy roái cuûa boïn phæ Taøu. Coù nhöõng luùc phaûi nhaãn naïi, giaáu loøng, thaàm laëng nung naáu yù chí khaùng chieán!
Nhöng ôû thôøi ñieåm caêng thaúng nhaát, sau vuï Henry Rivieøre (1882), Phaùp ñaùnh chieám Baéc Kì, chuaån bò aâm möu uy hieáp kinh ñoâ Hueá, Töï Ñöùc laïi maát, laïi ñeå di chieáu truyeàn ngoâi cho Duïc Ñöùc! Truyeààn ngoâi cho Duïc Ñöùc, daãu di chieáu vôùi neùt chöõ thöôøng vaø chöõ son ñoû chaâu pheâ cuûa Töï Ñöùc ñaõ ghi roõ: “maët hôi coù taät, giaáu kín [thì nhìn - Nct.] khoâng roõ raøng, sôï sau khoâng saùng; tính laïi hieáu daâm, cuõng raát laø khoâng toát; chöa chaéc ñöông noåi vieäc lôùn. Nhöng nöôùc caàn coù vua nhieàu tuoåi; ñöông luùc khoù khaên naøy, khoâng duøng haén thì duøng ai?” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 199)! ÔÛ caùc trang khaùc cuûa ÑNTL.CB., laïi ghi roõ laø maét coù taät, coù leõ nhaém khoâng kín, coù khaû naêng muø (xem theâm NÑNÑDVPVTH., sñd., tr. 302; ÑNTL.CB., taäp 32, sñd., tr. 133).
Di chieáu phaûn aùnh öu tö cuûa Töï Ñöùc veà vò vua keá nhieäm, veà tieàn ñoà ñaát nöôùc. Töï Ñöùc ñaõ saép xeáp ba vò phuï chaùnh ñaïi thaàn, cho pheùp "nghieâm saéc maët ñöùng ôû Trieàu ñình, [vôùi söï] giöõ mình ñöùng ñaén" ñeå giuùp vua, ñoác suaát quan thuoäc (ÑNTL.CB., taäp 35, tr. 200).
Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, ghi raát roõ veà Duïc Ñöùc:
Duïc Ñöùc leân ngoâi, maëc duø chöa tuyeân ñoïc di chieáu laïi taïo phe caùnh rieâng (ra vaøo cung ñieän, boïn tay chaân aáy laïi ñöôïc caáp cheá baøi (theû baøi) ñeå ñeo); laïi beâ treã caû vieäc pheâ duyeät caùc tôø taâu khaån caáp cuûa caùc quaân thöù; coøn vi phaïm quy cheá leã tang (maëc aùo saéc luïc), tính ngay chuyeän trang söùc ngay khi Töï Ñöùc môùi ñöôïc khaâm lieäm! (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 206). Ñieàu aáy Töï Ñöùc töø tröôùc ñaõ caên daën, neáu theá, phaûi töû hình; coù vaên baûn ñaõ caát vaøo hoøm saét (ÑNTL.CB., sñd., taäp 32, tr. 102; taäp 33, tr. 130 vaø 350).
Theo Delvaux, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH., soá 1, 1941): trong nhoùm ngöôøi ñöôïc tuøy tieän ra vaøo cung caám aáy, coù caû linh muïc Thô (tröôùc laø tham taù thöông chaùnh Haûi Döông), nhieàu laàn sang Phaùp, Taây Ban Nha. Y coù khaû naêng laø noäi giaùn cuûa Phaùp. Duïc Ñöùc laïi duøng y laøm thö kí rieâng!
Duïc Ñöùc coøn muoán caét di chieáu, vì "nghó trong tôø di chieáu raên baûo coù nhöõng caâu khoâng toát, khoâng theå truyeàn baù cho moïi ngöôøi nghe; trieäu caùc phuï chính ñaïi thaàn, caàn bôùt moät ñoaïn aáy ñi, khoâng tuyeân luïc ra. Traàn Tieãn Thaønh baûo theá cuõng oån, hai ngöôøi [Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát - Nct.] ñeàu thöa raèng: Xin nhaø vua quyeát ñònh" (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 207).
Tröôùc ñoù, "Vaên Töôøng baûo kín Thuyeát raèng: "Tieân ñeá ñaõ baûo vua noái ngoâi chöa chaéc ñöông noåi vieäc lôùn, laïi giao cho ngoâi lôùn. Nay baét ñaàu, ñaõ cöû ñoäng nhö theá, huoáng chi laø sau naøy ö? Ñoù laø vieäc lo rieâng cho chuùng ta". Thuyeát voán tính cöông tröïc laïi caäy quyeàn caàm quaân lieàn maät ñaùp raèng: "Cöù nhö lôøi chieáu thì möu tính laø vì xaõ taéc, baát ñaéc dó maø laøm vieäc nhoû nhö Y Doaõn, Hoaéc Quang [pheá laäp - Nct.], cuõng laø chí cuûa tieân ñeá"; nhaân theá cuõng yù möu boû [pheá Duïc Ñöùc-Nct.] ñi" (ÑNTL. CB., taäp 35, sñd., tr. 206).
Toân Thaát Thuyeát ñaõ quaù saâu saéc, hieåu roõ aån yù cuûa Töï Ñöùc: pheá Duïc Ñöùc, laø "chí cuûa tieân ñeá", "vì xaõ taéc". Trong lòch söû, coù bao teân vua hoang daâm ñeán noãi tan naùt cô ñoà, nöôùc maát, daân noâ leä ngoaïi bang; ai cuõng coù theå bieát moät soá ñieån hình daâm oâ nhö theá. Hôn nöõa, söï "sôï khoâng ñöông noåi vieäc lôùn" vì thoùi "hieáu daâm", vì "sôï sau khoâng saùng" laø moät ñoan chaéc, maëc duø chöa khaúng quyeát, cuûa chính Töï Ñöùc! Do ñoù, pheá Duïc Ñöùc laø moät chuyeän taát yeáu, neáu taïi vò cuõng khoâng coù uy tín vì thoùi hieáu daâm laø raát khoù chöõa vaø khoù giaáu, ñaâu phaûi caét hay khoâng caét di chieáu (toäi taû cheá thö), vaø vì nguy cô ñaõ thaáy tröôùc: Töông Döïc... Laøm sao "nghieâm saéc maët" vôùi vua treân ngai vaøng! Phaûi chaêng Töï Ñöùc ñaõ "ñaàu haøng"? Phaûi chaêng Töï Ñöùc muoán thanh minh cho mình vuï pheá Hoàng Baûo (moät maëc caûm saâu xa vaø ray röùt khoân nguoâi trong Töï Ñöùc)?
"Xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?" coøn laø tö töôûng, raát coå ñieån vaø raát truyeàn thoáng, ñaõ soi saùng cho Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát cuøng nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá ñi ñeán quyeát ñònh truaát pheá Duïc Ñöùc (giam loûng hôn moät naêm, ñeán thôøi Haøm Nghi leân ngoâi môùi quyeát ñònh ra leänh thi haønh aùn), (xem ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 172-173 vaø Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 33-34). Khoâng nhöõng Duïc Ñöùc ñaõ bò Phaùp mua chuoäc, baûn thaân hö hoûng, maø Hieäp Hoøa cuõng laø keû cam taâm ñaàu haøng, aâm möu cuøng Traàn Tieãn Thaønh, caâu keát vôùi De Champeaux vaø theo leänh y! Hieäp Hoøa ñaõ duøng keá li giaùn, hoøng ñaåy Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñi ñeán choã hai vò phuï chaùnh naøy gieát nhau! Nhöng, vôùi söï ñoaøn keát moät loøng, hoï ñaõ phaù vôõ aâm möu cuûa Hieäp Hoøa, maø ñaèng sau Hieäp Hoøa laø Traàn Tieãn Thaønh, Tuy Lí vöông, De Champeaux... Ñaõ theá, nhöõng keû aáy laïi ñònh möu saùt Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát! (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 255-260; ñieän tín baùo caùo cuûa phuû suùy Phaùp göûi Boä Haûi ngoaïi Phaùp, xem Traàn Thò Thanh Thanh, "Nhìn laïi vieäc pheá laäp ôû Hueá naêm Quyù Muøi (1883)", KYHNKH. ÑHSP. TP. HCM., 20.6.1996, sñd., tr. 34 [trích nguyeân vaên, xem ghi chuù boå sung cuoái baøi]. Traàn Tieãn Thaønh laø keû maø Hoàng Taäp vaø só phu Vaên thaân keát aùn töû hình, keû "ñöôïc giao nhieäm vuï thöông löôïng vôùi nöôùc Phaùp vaø bò lieân luïy do söï chaêm lo cho quyeàn lôïi nöôùc Phaùp" (Öng Trình, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá [BAVH.1919], sñd., taäp VI B, tr. 406). Tuy Lí vöông Mieân Trinh cuøng moät giuoäc vôùi Hieäp Hoøa, Traàn Tieãn Thaønh! Vaø caùi cheát Kieán Phuùc, chính laø do Hoàng Höu hoaëc Duïc Ñöùc. Tröôùc heát, chính Kieán Phuùc cheát vì tham voïng trôû laïi ngoâi vua cuûa Duïc Ñöùc. Phaùp ñaõ môùm yù cho Vuõ thò (hoaøng haäu cuûa Töï Ñöùc, meï nuoâi cuûa Duïc Ñöùc, ñeå Vuõ thò truyeàn laïi noäi dung môùm yù aáy cho Duïc Ñöùc), taïi Khieâm Laêng! (?). Duø vaäy, ÑNTL.CB. cheùp veà vieäc naøy khaù mô hoà: "Coâng [khaâm? - Nct.] söù Phaùp ñeán thaúng ngoaøi cöûa Khieâm cung chôi xem. Ngöôøi ñoùng ôû ñaáy vaø quaûn suaát khoâng baûo ban ngaên caûn ñöôïc"... (ÑNTL.CB, taäp 35, sñd., tr. 243; taäp 36, tr. 69; VNSL., sñd., b. 1999, tr. 594). Hôn nöõa, Phaùp chôi moät luùc hai con baøi chuû: khoâng chæ Duïc Ñöùc, maø caû Hoàng Höu! Chuùng ñònh ñöa leân ngoâi moät oâng vua loaïn luaân coù quaû tang, thaân Phaùp, tieát loä quaân quoác troïng söï, thöïc hieän aâm möu cuûa thöïc daân (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 61-62 vaø ÑNLT., taäp 3, sñd., tr. 163, tr. 203...). Tröôùc trieàu thaàn, Toân Thaát Thuyeát ñaõ noùi roõ aâm möu cuûa thöïc daân Phaùp: “... söù cuõ Phaùp laø Leâ-na [Rheinart - Nct.] uûy cho kí luïc Hinh tôùi dinh boïn toâi noùi: “Neáu toân Gia Höng vöông [Hoàng Höu - Nct.] leân laøm vua thì y thuaän nghe, baèng khoâng theá thì y gaây chuyeän...” [...]... “vieäc Hoàng Höu [khoâng ñöôïc leân ngoâi vua - Nct.] coù ngöôøi khoâng baèng loøng (aùm chæ vaøo Leâ-na), ñöa tin gieøm pha [Trieàu ñình - Nct.] ñaõ nhieàu...” (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 176 - 177; Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 30 - 34). Xin trích laïi nguyeân vaên Haïnh Thuïc ca cuûa Nguyeãn Nhöôïc thò Bích, tr. 33 (ÑNLT., taäp 3, sñd., tr. 77 - 78: tieåu söû NNTB.):
"Ñaõ yeân vieäc noãi Taây kia
Baáy giôø maáy keû hieàm nghi lo tröø..."
Taát nhieân Nguyeãn Nhöôïc thò Bích beânh vöïc Duïc Ñöùc, pheâ phaùn Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát (12), thaäm chí ít nhieàu aùi ngaïi beânh vöïc caû Hoàng Höu, maëc duø khoâng khaùng aùn hay caûi chính gì veà vuï loaïn luaân giöõa Hoàng Höu vaø coâng chuùa Ñoàng Xuaân (sau bò ñoåi laø Phuïc Leã, vôùi nghóa laø phaûi tuaân theo leã giaùo)! Chuùng toâi chæ trích daãn ñeå chöùng minh raèng: Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Toân nhaân phuû, ñình thaàn cuoái cuøng phaûi ra leänh thi haønh aùn, bôûi "ngôø" raèng, chính Duïc Ñöùc vaø Hoàng Höu, moät trong hai, ñaõ ngaàm gieát Kieán Phuùc hoøng chieám ngoâi vua theo ñuùng yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp. Caùi "ngôø", noùi theo caùch noùi Nguyeãn Nhöôïc thò Bích, laïi ñuùng söï thaät!
Bi kòch cung ñình ñaãm maùu vaø thuoác ñoäc naøy laø ñieåm ñænh cuûa maâu thuaãn ñoái khaùng giöõa löïc löôïng thöïc daân Phaùp, taû ñaïo, boïn hoaøng thaân thaân Phaùp, vôùi löïc löôïng yeâu nöôùc, chuû chieán cuûa Haøm Nghi, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Tröông Vaên Ñeã, OÂng Ích Khieâm, Phaïm Thaän Duaät, Traàn Xuaân Soaïn, Toân Thaát Phan...
Ñöùng treân laäp tröôøng daân chuû vaø yeâu nöôùc, döôùi aùnh saùng khoa hoïc lòch söû, caàn nhìn laïi bi kòch aáy.
Bi kòch ñaãm maùu ôû cung ñình nhaø Nguyeãn (noùi ñuû hôn, coøn ñaãm thuoác ñoäc, söï boâi nhoï, vu khoáng vôùi tham voïng, toäi loãi coù thaät cuûa Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa, Traàn Tieãn Thaønh, Hoàng Höu... cuøng söï baùn nöôùc, ñaàu haøng cuûa nhöõng keû ñoù; vaø oan khuaát cuûa nhöõng con ngöôøi yeâu nöôùc, coù nhaân caùch cao ñeïp, trung thaønh vôùi trieàu Nguyeãn moät caùch saùng suoát nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Phaïm Thaän Duaät...) thöïc chaát do thöïc daân Phaùp, do boïn ñoäi loát Thieân Chuùa giaùo gaây ra; cuï theå nhö ñaõ noùi, laø chuùng mua chuoäc, naém laáy Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa, Hoàng Höu, Traàn Tieãn Thaønh... nhaèm ñaåy daân toäc ta vaøo vöïc thaúm maát nöôùc, bieán trieàu Nguyeãn thaønh luõ roái, buø nhìn, tay sai (Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi).
Ñoù coøn laø bi kòch thuoäc veà baûn chaát cheá ñoä quaân chuû phong kieán, trong vieäc truyeàn ngoâi, tranh giaønh ngai vaøng trong ñeá heä, baát chaáp soá phaän nhaân daân vaø vaän nöôùc!
Vaû laïi, ñoù coøn laø bi kòch thôøi chieán: quyeát aùn trong tình traïng khaån caáp (ngay thôøi daân chuû cuõng coù quyeàn ban boá luaät veà tình traïng khaån caáp, khoâng chaáp nhaän ñoái laäp chính kieán).
"Toå quoác, vua, daân, ñaâu naëng hôn?". Loøng trung cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá - kieân quyeát choáng giaëc vaø boïn phaûn quoác - ñaõ laøm saùng choùi chöõ trung chaân chính, raát coå ñieån vaø raát truyeàn thoáng.
3.c.
Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá ñaõ choïn löïa ñuùng trong bi kòch ôû ñænh ñieåm smaâu thuaãn. Hoï cuõng ñaõ traû lôøi ñuùng caâu hoûi: "Xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?", trong söï phaân coâng cho ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø trong vieäc giao nhieäm vuï sau ñeâm lòch söû 22 - 23.5 AÁt daäu (chæ töø 05.7.1885 ñeán 06.9.1885! Tieác thay!).
Nguyeãn Vaên Töôøng duõng caûm, möu trí, vaø nhaän moät keát quaû bi ñaùt, ñaäm tính hi sinh cao caû hôn Toân Thaát Thuyeát nhieàu laàn. Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät Nguyeãn Traõi, tuy bi kòch moãi ngöôøi moät khaùc - khoâng coù quan heä yeâu ñöông gì vôùi Hoïc Phi (ñöôïc phong hoaøng thaùi phi nhö meï ruoät cuûa Hieäp Hoøa, vì Hieäp Hoøa ñaõ taïo ra tieàn leä).
(Bò chuù: Chính Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, ñeä töù vaø ñeä nguõ kæ, bieân soaïn chuû yeáu döôùi thôøi Thaønh Thaùi, laïi khaéc in cuõng ôû thôøi Thaønh Thaùi, naêm thöù 6 (1894) ñeán naêm thöù 14 (1902) - Thaønh Thaùi laø con trai cuûa Duïc Ñöùc! - ñaõ laøm saùng toû nhaân caùch ñaïo ñöùc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng trong bi kòch bò vu khoáng naøy, cuõng nhö taát thaûy nhöõng vuï vieäc khaùc, moät caùch chi tieát trong haïn cheá cuûa yù heä baûo hoaøng! [ÑNTL.CB., taäp 27-36, sñd.; lôøi duï vaø tôø taâu veà vieäc khaéc in, tr. 12 vaø tr. 17 (taäp 27), tr. 5 vaø tr. 13 (taäp 36)]. Coøn ñeä luïc kæ goàm hai taäp 37, 38 vieát veà trieàu Ñoàng Khaùnh, khaéc in vaøo naêm 1909, coù lôøi duï cuûa Duy Taân (coøn quaù beù) ngôïi ca caû Ñoàng Khaùnh buø nhìn, tay sai heøn haï, choáng ngöôøi yeâu nöôùc chaân chính vaø phong traøo Caàn vöông aáy [ÑNTL.CB., taäp 37, tr. 5-6], haún laø ÑAÙNH GIAÙ NGÖÔÏC ñeå löu söï thaät. Chính Duy Taân laïi theo con ñöôøng cuûa Haøm Nghi, vôùi söï baøn baïc, thöïc hieän keá hoaïch cuøng Thaùi Phieân, Traàn Cao Vaân, cuõng laø theo keá hoaïch 1885 cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát tröôùc ñoù. Hai vò vua yeâu nöôùc naøy ñaõ bò Phaùp löu ñaøy nhö Nguyeãn Vaên Töôøng. [Chuùng toâi khoâng muoán noùi ñeán giai ñoaïn veà sau cuûa vua Duy Taân!]).
Tö lieäu ñöôïc vieát bôûi thöïc daân, tay sai, bôûi ngöôøi bò boù buoäc baèng xieàng xích baûo hoaøng, keå caû nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc thieån caän, vì thieån caän maø sa vaøo aâm möu li giaùn (aâm möu li giaùn ngay caû sau ngaøy 23. 5 AÁt daäu, 1885) cuûa Phaùp, cuûa caùc teân thöïc daân ñoäi loát giaùm muïc, linh muïc, caàn ñöôïc ñoïc moät caùch tænh taùo vôùi söï phaân tích, ñaõi loïc khoa hoïc. Chæ trong vieäc pheá laäp töø 1883 ñeán 1884, cuõng ñaõ laém vaán ñeà!
Tuy nhieân, cuoái cuøng, söï thaät lòch söû ñaõ ñöôïc saùng toû, keå caû chöõ trung trong quan heä ñoàng chí.
Söï thaät lòch söû ñaõ saùng toû, ít ra laø töø döôùi trieàu vua Thaønh Thaùi, coù ñieàu, coù laém ngöôøi khoâng coù ñieàu kieän nhìn thaúng vaøo söï thaät lòch söû, vaøo chaân dung cao ñeïp, anh huøng ñích thöïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán maëc duø chæ laø nhöõng chaân dung chöa toûa saùng heát ñoä saùng, bôûi boä söû, daãu laø tín söû, vaãn bò nhuoäm maøu saéc baûo hoaøng (taäp 27 - taäp 36), roài maøu saéc phaûn quoác, vôùi caùch ñaùnh giaù ngöôïc (taäp 37 - taäp 38)! Kæ ñeä töù vaø kæ ñeä nguõ phaûi caát vaøo kho söû vaø phaùt haønh haïn cheá, trong khi ñoù, kæ ñeä luïc laïi bò truyeàn baù khaép caû nöôùc, duøng ñeå giaûng daïy trong nhaø tröôøng thöïc daân nöûa phong kieán!
Ngöôøi noâng caïn hoaëc cam taâm caàu "hoøa", thöïc chaát laø baùn nöôùc caàu vinh, chí ít laø caàu an, cöù maõi löøa mình doái ngöôøi, cho raèng Nguyeãn Vaên Töôøng "tham lam", "taøn nhaãn", "quyû quyeät", Toân Thaát Thuyeát "ít hoïc", "heøn nhaùt", "hieáu saùt" vaø cuõng "tham lam", "quyû quyeät", Phaïm Thaän Duaät "ñaøo nguõ" ("boû cuoäc")... voâ tình hoaëc chuû yù rôi vaøo luaän ñieäu tuyeân truyeàn vöøa mò daân, vöøa ñoäc aùc: "ñaäp tan taønh" uy tín cuûa nhöõng trung thaàn saùng suoát, heát loøng vì nöôùc, vì daân vaø vì trieàu Nguyeãn (13); vaø tröôùc maét thuôû baáy giôø laø “ñaäp tan taønh” quoác keá “chia taùch trieàu chính” nhöng vaãn “nhaát daïng” cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, nhaèm daäp taét phong traøo Caàn vöông.
ÔÛ ñaây, trong khuoân khoå cuûa baøi vieát trình baøy theo töøng chuû ñieåm, chuùng toâi chæ ñöa ra caùc cöù lieäu söû hoïc vaø töø ñoù, moät caùch ngaén goïn ñeán möùc toái ña, laøm saùng toû söï thaät lòch söû - ñoù chính laø hoaøn caûnh saùng taùc, taâm theá saùng taùc baøi "Giaûi trieàu..." ("Chia taùch trieàu chính...") vaø hai caâu boå sung (chuù thích), hoaëc ñeå söûa chöõa hai caâu keát cuûa baøi thaát ngoân baùt cuù aáy (14):
... Sôn kính vaïn truøng thöông thuùy lieãn
Thaàn taâm nhaát daïng luyeán ñan ñình
Thò phi nhieân phoù thieân thu haäu
Xaõ taéc quaân vöông thuïc troïng khinh?
U trung thuøy baïch thieân thu haäu?
Xaõ taéc quaân daân thuïc troïng khinh? (15)
(4)
KEÁT LUAÄN TÖØ CHUÛ ÑIEÅM (2) VAØ (3):
Nhö vaäy, töø nhieàu nguoàn tö lieäu cuûa thöïc daân, tay sai, giaùn ñieäp ñoäi loát Thieân Chuùa giaùo, tö lieäu quan troïng vaø caên baûn nhaát laø cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (quan ñieåm cheùp söû töø choã yeâu nöôùc, choáng Phaùp, choáng taû ñaïo, coá nhieân vaãn baûo hoaøng, ít nhieàu ngu trung [hai kæ ñeä töù, ñeä nguõ] ñi ñeán chaáp nhaän tieâu chí ñaùnh giaù ngöôïc, goïi giaëc xaâm löôïc baèng ngaøi, goïi nghóa só laø giaëc; choáng ngöôøi yeâu nöôùc chaân chính [kæ ñeä luïc]) ñeán caû tö lieäu suy dieãn, xuyeân taïc veà sau (goàm caû thieån caän, ngoä nhaän), chuùng ta ñeàu coù theå ñi ñeán moät keát luaän nhaát trí veà troïn cuoäc ñôøi hoaït ñoäng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng. Nguyeãn Vaên Töôøng, moät nhaân caùch choùi saùng, moät nhaø hoaïch ñònh chieán löôïc, chieán thuaät, moät nhaø chính trò, ngoaïi giao taøi gioûi, giaøu möu trí, moät chieán só ôû vò trí laõnh ñaïo cao, ñích thöïc coù phaåm chaát anh huøng, bieát chieán ñaáu vaø bieát hi sinh moät caùch duõng caûm.
Hai caâu ñoái kính vieáng linh cöõu Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ theå hieän caûm nghó cuûa ngöôøi ñöông thôøi luùc baáy giôø veà keá saùch cuûa moät laõnh tuï ñaõ naém giöõ vaän meänh Ñaát nöôùc vaø ñaõ bò giaëc Phaùp xaâm löôïc löu ñaøy :
Quoác keá thò phi laân söû ñònh
Thieân phöông sinh töû nhaïn thö ñieâu !
(Vuõ Töû Vaên ? Ñaøo Taán ?)
Keá saùch [cho]Ñaát nöôùc, ñuùng [hay] sai,
[seõ do] tín söû [söû coù ñieàm con laân]
ñònh luaän
[ÔÛ] phöông trôøi, soáng [hoaëc] cheát, thö xa
[buoäc vaøo chaân nhaïn cöù ] vaät vôø
[trong gioù]
Keá nöôùc ñuùng sai trang söû quyeát
Phöông trôøi soáng cheát nhaïn thö chao!
(Nguyeãn Maïnh Haøo dòch).
Taát nhieân lòch söû ñaõ ghi nhaän. Vaø Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng theå chòu traùch nhieäm sau khi oâng ñaõ bò löu ñaøy bieät xöù, töø ngaøy 06.9.1885, tröôùc vaän meänh cuûa Toå quoác.
Moïi vieäc gaây ra nhieãu loaïn "tö lieäu" ñeå nhaèm taïo ra söï hoà nghi veà oâng (vaø veà Toân Thaát Thuyeát (16)) ñeàu xuùc phaïm ñeán leõ coâng baèng, loøng yeâu chuoäng tính khoa hoïc nghieâm minh cuûa söû hoïc, quyeát taâm baûo veä söï thaät lòch söû vaø coâng lí. Vaû laïi, cöù ñeå toàn taïi tình traïng aáy laø voâ hình trung hay coá yù rôi vaøo luaän ñieäu cuûa giaëc Phaùp, boïn "taû ñaïo", boïn chuû "hoøa" laãn nhöõng keû yeâu nöôùc nhieät thaønh tuy thieån caän hoaëc bò maéc möu tuyeàn truyeàn boâi nhoï cuûa chuùng!
Maët khaùc, Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät nhaø thô. OÂng khoâng nhöõng coù taøi ngoân ngöõ trong caùc vaên baûn ngoaïi giao, chính trò, trong ñaáu tranh ôû caùc cuoäc hoäi nghò nhö vua Töï Ñöùc ñaõ giaùn tieáp khen ngôïi khi so saùnh vôùi Nguyeãn Tö Giaûn (ÑNTL.CB., taäp 33, sñd., tr. 126-127), Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät ngheä só cuûa ngheä thuaät ngoân töø tinh dieäu (lôøi chaâu pheâ ôû Thi taäp).
Chieán ñaáu ôû maët traän vôùi göôm ñao suùng ñaïn, ñaáu tranh trong thöông thuyeát ngoaïi giao vaø treân tröôøng chính trò, cuøng vôùi vieäc laøm thô, taát caû chæ laø moät, ñeàu khôûi töø traùi tim yeâu nöôùc vaø loøng caêm thuø giaëc, boïn tay sai.
TRAÀN XUAÂN AN
Baøi vieát döôùi daïng chuù thích naøy, chuùng toâi ñaõ taùch laøm hai baøi khaûo luaän, sau khi boå sung luaän cöù – tö lieäu. Xin xem taäp saùch: Traàn Xuaân An, “Nguyeãn Vaên Töôøng, “nhöõng ngöôøi trung nghóa töø xöa, töôûng khoâng hôn ñöôïc””.
ª (1) Taäp taâu Nguyeãn Vaên Töôøng göûi Tam Cung ôû Quaûng Trò ñaõ bò Phaùp duyeät (vieát nieân hieäu Haøm Nghi nhöng ñoùng aán quan phoøng cuûa Phaùp). Do ñoù noäi dung chæ coù tính chaát ñoái phoù caû vôùi Phaùp.
ª (2) Xem theâm chuù thích (16), baûn dòch nghóa baøi 56.
ª (3) Ñoàng chí: moät danh töø chæ nhöõng ngöôøi cuøng chí höôùng nöûa sau theá kæ XIX: trung quaân, aùi quoác, chuû chieán, choáng Phaùp (“bình Taây saùt taû”), choáng boïn giaëc Côø quaáy roái vaø möu toan baønh tröôùng cuûa nhaø Thanh Trung Hoa, chöa phaûi laø khaùi nieäm "ñoàng chí" theo lí töôûng coäng saûn chuû nghóa hieän ñaïi.
ª (4) Xin xem ñoaïn trích ôû baøi vieát cuûa GS. Ñoaøn Quang Höng.
ª (5) Xem Y. Tsuboi, NÑNÑDVPVTH., sñd., tr. 64 - 83.
ª (6) Xin xem theâm bò chuù cuûa chuù thích (6), baûn dòch nghóa baøi thô 27.
ª (7) Ñieåm naøy, chuùng toâi (ngöôøi bieân soaïn, chuù thích) (17) thaáy caàn noùi roõ theâm: caùc teân thöïc daân ñoäi loát linh muïc, giaùm muïc, moät maët, thoåi phoàng con soá, maët khaùc, quy taát caû boïn Vieät gian theo Phaùp vaøo nhaõn hieäu "giaùo daân", ñoàng thôøi toân caùc teân xaâm löôïc Phaùp laø "söù giaû cuûa Thieân Chuùa"! Do ñoù, "bình Taây saùt taû", khaåu hieäu aáy coù nghóa laø ñaùnh deïp giaëc Phaùp xaâm löôïc vaø tieâu dieät boïn "giaùo daân" vôùi nghóa treân vaø vôùi nghóa choái boû truyeàn thoáng daân toäc, ñeå baûo veä ñoäc laäp daân toäc vaø baûn saéc vaên hoùa daân toäc Vieät Nam cuûa chuùng ta.
ª (8) Chuùng toâi xin choát laïi vaø nhaán maïnh dieåm naøy:
Coù ñieàu, söû hoïc vaãn phaûi phaân taùch roõ "hö chieâu" vaø "thöïc chieâu":
a. caên cöù vaøo ba möôi naêm laøm quan, moät nieàm trung quaân aùi quoác vaø kieân ñònh laäp tröôøng choáng Phaùp;
b. caên cöù vaøo hai thaùng sau ngaøy 23.5 AÁt daäu, 1885 vôùi tinh thaàn ñaáu tranh khaúng khaùi, khoâng chòu khuaát phuïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng [goàm caû yù ñònh laäp Ñoàng Khaùnh bôûi khoâng coøn ai khaùc trong dieän coù theå, ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 23] ;
c. caên cöù vaøo baûn keát aùn chung thaåm cuûa De Courcy, De Champeaux vaø Trieàu ñình Ñoàng Khaùnh [ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 247 vaø taäp 37, sñd., tr. 33, 35, 132 - 141];
d. caên cöù vaøo caû tö lieäu cuûa Puginier, Le Manchant de Trigon, A. Delvaux..., caùc tö lieäu chöa coâng boá ñöôïc trích daãn bôûi Yoshiharu Tsuboi...).
Coù yù kieán khaùc: Ñöa vua Haøm Nghi veà nhöng vaãn tieáp tuïc Caàn Vöông; laõnh ñaïo khaùng chieán chæ caàn Toân Thaát Thuyeát, Phan Ñình Phuøng... Bôûi leõ, moät nöôùc coù 2 vua laø quaù taùo baïo!
ª (9) Ñaây laø loaïi thoâng tin baûn aùn. Trong caùc loaïi thoâng tin, loaïi baûn aùn, caùo thò, maät thö, maät duï… hieån nhieân coù ñoä khaû tín cao nhaát. Caùc loaïi thoâng tin naøy ñöôïc phoái kieåm vaø kieåm chöùng baèng suoát caû quaù trình hoaït ñoäng laâu daøi vaø ôû keát thuùc cuoäc ñôøi nhaân vaät lòch söû Nguyeãn Vaên Töôøng (bò löu ñaøy vaø cheát ôû choán löu ñaøy bieät xöù). ÔÛ kæ ñeä töù, ñeä nguõ ( caùc taäp 27 – 36), nhöõng vaên kieän treân laø hoaøn toaøn xaùc tín. Rieâng ôû kæ ñeä luïc (2 taäp 37 – 38), ngoaïi tröø baûn aùn veà boán nhaân vaät chuû choát [*] trong nhoùm chuû chieán ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ñoä khaû tín tuyeät ñoái, thì soá vaên kieän lieân quan coøn laïi, caàn phaûi ñaõi loïc (chuùng toâi ñaõ thöïc hieän ôû baøi vieát).
Naêm 1890, Tröông Quang Ñaûn coù daâng sôù chaïy “toäi”, keâu “oan”cho Tröông Vaên Ñeã, do quyeàn lôïi chính trò thôøi bò “baûo hoä”!? Chæ coù moät tröôøng hôïp nhö vaäy (xem “Ñaïi Nam lieät truyeän”, taäp 3, sñd., tr. 425 – 426). Ngöôøi vieát nghó raèng, ngoaøi vieäc cuøng chuû tröông cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885), Tröông Vaên Ñeã coøn ñöôïc trao nhieäm vuï caûn haäu vaø ñaùnh laïc höôùng caùc cuoäc truy kích vua Haøm Nghi maø thöïc daân Phaùp coá quyeát tieán haønh. Rieâng chi tieát (caûn haäu, ñaùnh laïc höôùng) naøy, vaø vai troø töông töï cuûa Ñinh Töû Löôïng, caàn ñöôïc nghieân cöùu, xaùc minh theâm, maëc duø chuùng toâi nhaän thaáy ñaõ coù ñuû döõ kieän trong ÑNTL.CB., taäp 36, tr. 223, 229, 234, 243.
[*] Phaïm Thaän Duaät hoùa ra chæ laø moät nhaân vaät raát môø nhaït, khoâng coù teân trong baûn aùn chung thaåm naøy.
ª (10) Xem theâm veà nhaân vaät Ñinh Hoäi (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr.80, 224, 325): Ñinh Hoäi choáng Phaùp, khoâng choáng Trieàu ñình thôøi Nguyeãn Vaên Töôøng coøn giöõ vò theá.
ª (11) Bò chuù cuûa H. Le Marchant de Trigon: “Nguyeãn Vaên Töôøng, thöôïng thö, sau naøy laø phuï chaùnh, Vaên Minh, sau [nöõa,] Caàn Chaùnh, Ky-vi-ba, phuï traùch ñoái ngoaïi, bò ñaøy vaøo naêm 1885 ôû Tahiti vaø maát taïi ñoù" [nhöõng chöõ trong daáu [ ] (moùc vuoâng) laø chuùng toâi - ngöôøi chuù thích (Nct.); xin löu yù theâm: 29.8.1875 (moät ngaøn taùm traêm baûy möôi laêm)]. (Trích töø: H.Le Marchant de Trigon, baøi "Vò ñaïi bieän ñaàu tieân cuûa neàn baûo hoä ñeán Hueá" [vieát veà Rheinart], Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH., 1917), Nxb.Thuaän Hoaù, 1998, taäp IV, sñd., tr. 273).[Xin xem chuù thích (8) ôû baøi “Vaøi chuû ñieåm söû hoïc sô löôïc caàn thieát khi caûm nhaän baøi “Giaûi trieàu …””]).
ª (12) Traàn Troïng Kim nhaän ñònh veà taùc giaû HTC. : "... baø Leã taàn Nguyeãn Nhöôïc thò [Bích] coù theå bieát ñuùng söï thöïc theo caùi quan ñieåm cuûa ngöôøi mình baáy giôø" [!] (HTC., lôøi töïa Traàn Troïng Kim, sñd., tr. X). Vôùi Traàn Troïng Kim, ñoù laø quan ñieåm baûo hoaøng. OÂng ta cuõng trình baøy roõ, baûn HTC. oâng tìm ñöôïc ñaõ bò cheùp laïi vaø cheùp sai nhieàu choã. Trong lôøi töïa vaø ôû phaàn chuù thích, Traàn Troïng Kim cuõng coá tình xuyeân taïc theâm. Taát caû, nhaèm muïc ñích "ñaäp tan taønh" uy tín Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, theo yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp, taû ñaïo. Do ñoù, nhöõng ñoaïn khaúng ñònh neùt tích cöïc (yeâu nöôùc, choáng Phaùp ñeán cuøng...) cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laïi trôû thaønh voâ cuøng giaù trò, ñaït möùc xaùc tín raát cao. Vaø cuõng vôùi möùc xaùc tín cao nhö vaäy, ñoaïn vieát veà aâm möu cuûa Rheinart vaø Hoàng Höu trong caùi cheát cuûa Kieán Phuùc (HTC., sñd., tr. 31 - 34).
ª (13) Veà loøng trung vôùi trieàu Nguyeãn, xin xem theâm chuù thích (2), (8), baûn dòch nghóa baøi thô 53, "Neâu leân [nhöõng suy nghó tröôùc] moà bình Taây töôùng quaân [ñöôïc phong töôùc] quaän coâng [hoï] Leâ, saùch naøy; xem baûn taáu ñaõ bò löôïc, bò söûa chöõa cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 224 - 225; xem Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 43-48).
ª (14) Noùi theo oâng Nguyeãn Xuaân Queá - oâng Queá cuõng chæ nghe cha, oâng noùi laïi - , ñoù laø hai caâu chuù thích, bôûi "xaõ taéc" ñaõ bao goàm "daân", coøn "quaân" hay "quaân vöông", coù khi ñoàng nhaát vôùi "daân", vôùi nöôùc ("xaõ taéc"), nhö Haøm Nghi, coù khi laø tai hoïa, laø noãi nhuïc cuûa Toå quoác, cuûa daân toäc, nhö Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa. Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa coøn laø tai hoïa, noãi nhuïc cuûa caû vöông trieàu nhaø Nguyeãn nöõa. Truaát pheá, thi haønh aùn hai teân vua voâ loaïi aáy laø laøm saùng ñeïp luaät phaùp nghieâm minh, baát vò thaân cuûa trieàu Nguyeãn vaø goùp phaàn laøm beàn vöõng trieàu Nguyeãn baáy giôø, ñeå cöùu nöôùc, cöùu daân.
Chuùng toâi cuõng nghó ñoù laø hai caâu boå sung (chuù thích). Baøi "Giaûi trieàu..." thaønh thaát ngoân thaäp cuù! Möôøi caâu thô, moãi caâu baûy chöõ aáy ñöôïc saùng taùc trong tình huoáng lòch söû aáy vôùi taâm theá rieâng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, nhö ñaõ trình baøy.
Ñoù khoâng phaûi hai caâu duøng ñeå söûa chöõa, thay theá.
ª (15) Vieäc laäp Ñoàng Khaùnh laø chaúng ñaëng ñöøng, traùi vôùi di chuùc cuûa Töï Ñöùc. Di chuùc ñaõ chæ roõ: "Öng Kæ ngöôøi yeáu hay oám, coù taâm taät, chöa hoïc thoâng maø kieâu ngaïo, hay bôùi vieäc rieâng cuûa ngöôøi khaùc cho laïm thaúng, ñeàu khoâng phaûi laø tö chaát thuaàn löông, theo lôøi phaûi; sôï boïn ngöôi khoù laáy lôøi noùi can ñöôïc" (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 200 - 201). "Laïm thaúng" laø vi phaïm tính trung tröïc, hay beû cong söï thaät! Moät taùc giaû thöïc daân Phaùp ñaõ vieát: "Chöa heà ôû xöù sôû naøo, thôøi naøo coù oâng vua bò thaàn daân oaùn gheùt nhö vua buø nhìn Ñoàng Khaùnh" (Charles Gosselin, L'Empire d'Annam, Paris, 1904, tr. 267; daãn theo Döông Kinh Quoác, Phan Canh, Ñaøo Ñöùc Chöông, Quyønh Cö, Ñoã Ñöùc Huøng...). Vôùi baøi "Giaûi trieàu...", Nguyeãn Vaên Töôøng khaúng ñònh loøng mình chæ höôùng ñeán vua Haøm Nghi.
ª (16) Veà Toân Thaát Thuyeát, teân oâng haàu nhö luoân luoân gaén lieàn vôùi danh tính Nguyeãn Vaên Töôøng, hoaëc ñöôïc goïi chung laø "hai ngöôøi" trong ÑNTL.CB., taäp 35 - taäp 37, chöùng toû söï “nhaát daïng” cao.
ª (17) TRAÀN XUAÂN AN, taùc giaû baøi vieát vaø cuõng laø ngöôøi chuù thích (vieát taét: Nct.). Ñaïi töø "chuùng toâi" ñöôïc duøng ôû ñaây nhö moät caùch khieâm xöng vaø traân troïng, thay vì chöõ "toâi" goïn loûn vaø coäc loác.
TXA.
ª Baûn thöù nhaát
Xeáp chöõ vi tính töø baûn thaûo vieát tay vaø trình baøy: LEÂ KÍ THÖÔNG, NGUYEÃN THÒ KIM QUY (theo heä QuarkXpress, VNI-Times), trong naêm 2000 (*).
ª Baûn thöù hai naøy
TRAÀN XUAÂN AN (ngöôøi bieân soaïn) chuyeån baûn thöù nhaát sang heä WORD 2000, VNI-Times, vaøo saùng ngaøy 13.03.2003 (11.02 Quyù muøi HB.3) vaø trình baøy laïi trong ba ngaøy, töø ngaøy 13 ñeán 15.04 naêm 2003 (12 – 14.03 Quyù muøi HB. 3).
ª Löu yù: noäi dung hai baûn ñeàu y heät nhau, ngoaïi tröø baøi phaân tích caùc chuû ñieåm söû hoïc ñeå laøm cô sôû cho vieäc caûm nhaän baøi thô “Giaûi trieàu …” laø coù söûa chöõa, boå sung ít nhieàu.
TXA.
(*) XIN LÖU YÙ: ÑAÂY LAØ BAÛN THÖÙ 2 CUÛA CUOÁN SAÙCH “KÌ VÓ PHUÏ CHÍNH ÑAÏI THAÀN NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG – THÔ – VAØI NEÙT VEÀ CON NGÖÔØI, TAÂM HOÀN & TÖ TÖÔÛNG”.
Xin ñoïc laïi ghi chuù cuoái baøi, beân treân:
Baøi vieát döôùi daïng chuù thích naøy, chuùng toâi ñaõ taùch laøm hai baøi khaûo luaän, sau khi boå sung luaän cöù – tö lieäu. Xin xem taäp saùch: Traàn Xuaân An, “Nguyeãn Vaên Töôøng, “nhöõng ngöôøi trung nghóa töø xöa, töôûng khoâng hôn ñöôïc””.
____________________
Ñöa leân web: 24-3 HB7 (2007), sau khi ñaõ ñöa baûn thöù nhaát (QuarkXpress) leân web vaøo ngaøy hoâm qua, 23-4 HB7 (2007) ñeå löu.
TXA.