VAØI LÔØI THÖA THEÂM
Noäi dung trang web döôùi ñaây coù 2 baøi vieát:
1. “NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824-1886) VÔÙI NHIEÄM VUÏ LÒCH SÖÛ SAU CUOÄC KINH ÑOÂ QUAÄT KHÔÛI (05 THAÙNG 7.1885) (VAØI CHUÛ ÑIEÅM SÖÛ HOÏC SÔ LÖÔÏC CAÀN THIEÁT KHI CAÛM NHAÄN BAØI “GIAÛI TRIEÀU…” CUÛA NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG)”
2. “BI KÒCH ÔÛ ÑIEÅM ÑÆNH MAÂU THUAÃN: 1883 – 1884”
Caû hai baøi (font VNI-Times) ñöôïc chính Traàn Xuaân An trieån khai töø 38 trang saùch vi tính thuoäc cuoán saùch "KÌ VÓ PHUÏ CHÍNH ÑAÏI THAÀN NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824 -1886) -- THÔ -- VAØI NEÙT VEÀ CON NGÖÔØI, TAÂM HOÀN VAØ TÖÔÛNG” do Traàn Xuaân An bieân soaïn, chuù giaûi... (tr. 80 – tr. 118, font VNI-Times / QuarkXpress, do hoïa só Leâ Kyù Thöông vaø chò Cao Thò Kim Quy xeáp chöõ töø baûn thaûo vieát tay cuûa Traàn Xuaân An, thaùng 7 naêm 2000).
Hai baøi naøy sau ñoù ñaõ ñöa vaøo cuoán saùch coù teân laø “NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824 – 1886), ‘NHÖÕNG NGÖÔØI TRUNG NGHÓA TÖØ XÖA TÖÔÛNG KHOÂNG HÔN ÑÖÔÏC’”, vaø cuøng vôùi caùc baøi khaùc (khaûo luaän, bình chuù – ñoái thoaïi), phuï luïc nguyeân vaên “Ñaïi Nam thöïc luïc”, nguyeân vaên caùc tö lieäu khaùc (cuoán saùch goàm 283 trang saùch vi tính, 13 cm x 19 cm, font VNI-Times).
Ñieàu caàn nhaán maïnh ôû ñaây laø:
Baøi “Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau Cuoäc Kinh ñoâ quaät khôûi 05.7.1885” ñaõ ñöôïc ñaêng taûi trong cuoán “Hoäi thaûo khoa hoïc: Nhaân vaät lòch söû Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886) – Caùc baùo caùo khoa hoïc”, Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi & nhaân vaên Hueá – Ñaïi hoïc Hueá, Hoäi Khoa hoïc lòch söû Thöøa Thieân – Hueá aán haønh, Hueá – 02.7.2002, tr. 59 – 83.
Baøi “Bi kòch ôû ñieåm ñænh maâu thuaãn 1883 – 1884 vaø söï chieán thaéng cuûa nhoùm chuû chieán yeâu nöôùc” ñaõ ñöôïc ñaêng taûi treân Taïp chí Xöa & Nay (thuoäc Hoäi KHLS. VN.), soá 118 thaùng 6.2002, tr. 18 – 19, xem tieáp tr. 23 – 24.
Toâi ñeå nguyeân font VNI-Times ñeå ñöa leân web naøy.
Xin löu yù theâm: Cuoán “NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824 – 1886), ‘NHÖÕNG NGÖÔØI TRUNG NGHÓA TÖØ XÖA TÖÔÛNG KHOÂNG HÔN ÑÖÔÏC’”, Traàn Xuaân An ñaõ töï nhuaän saéc vaøo naêm 2003, ñöôïc xuaát baûn vôùi hình thöùc saùch ñieän töû vaøo thaùng 5-2005
( http://www.giaodiem.com/mluc/mucluc.html ,
www.tranxuanan-writer.blogspot.com ) vaø ñöôïc xuaát baûn chính thöùc vôùi hình thöùc saùch in giaáy, Nxb. Thanh Nieân (Nxb. coù gaùc laïi moät soá caâu, ñoaïn), 9-2006.
Tp. HCM., ngaøy 16-3 HB7 (2007)
Traân troïng,
Traàn Xuaân An
Döôùi ñaây laø caùc trang töø tr. 1 ñeán tr. 173 cuûa cuoán saùch:
NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG,
“NHÖÕNG NGÖÔØI TRUNG NGHÓA TÖØ XÖA,
TÖÔÛNG KHOÂNG HÔN ÑÖÔÏC”
Ñòa chæ taùc giaû:
71B Phaïm Vaên Hai
Phöôøng 3, Taân Bình
Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
ÑTNR: [08].8453955.
TRAÀN XUAÂN AN
NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG,
“NHÖÕNG NGÖÔØI TRUNG NGHÓA
TÖØ XÖA,
TÖÔÛNG KHOÂNG HÔN ÑÖÔÏC”
KHAÛO LUAÄN VEÀ MOÄT VAØI KHÍA CAÏNH SÖÛ HOÏC
NHAØ XUAÁT BAÛN
BAÛN THAÛO HOAØN TAÁT NGAØY 19.5.2002
TAÏI THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
“… Nay ta cuøng ñaïi thaàn Toân Thaát Thuyeát quanh quaån, coøn ngöôi
laø phuï chính ñaïi thaàn thì ôû laïi maø thöông ñaøm. Keû ôû, ngöôøi
ñi ñeàu laáy loøng yeâu nöôùc lo daân laøm caên baûn; ñaát trôøi cuõng
thaät chöùng giaùm …”.
HAØM NGHI (vaø TOÂN THAÁT THUYEÁT),
maät duï töø Taân Sôû göûi NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG,
ngaøy 02.06. AÁt daäu, 1885.
“… Huaân thaàn taâm söï nhö theá, caùng ñaùng nhö theá,
thaät laø ñau khoå quaù chöøng. Nhaân vaät nöôùc ta, nhöõng ngöôøi
trung nghóa töø xöa, töôûng khoâng hôn ñöôïc …”.
HAØM NGHI (vaø TOÂN THAÁT THUYEÁT),
maät duï töø Taân Sôû göûi hoaøng toäc,
ngaøy 07.06. AÁt daäu, 1885.
CHAÂN DUNG
KÌ VÓ PHUÏ CHÍNH ÑAÏI THAÀN
NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG
(1824 – 1886)
Baøi thô GIAÛI TRIEÀU, nguyeân taùc chöõ Haùn
LÔØI THÖA ÑAÀU SAÙCH
Cuoán saùch naøy chæ laø taäp hôïp vaø phaùt trieån nhöõng yù töôûng chuùng toâi ñaõ trình baøy trong moät vaøi cuoán saùch ñaõ vieát veà nhaân vaät lòch söû Nguyeãn Vaên Töôøng. Coù ñieàu, vaán ñeà laïi moät laàn nöõa ñöôïc ñaët ra ôû ñaây laø nhaèm yù ñònh ñeà xuaát yeâu caàu giaûi quyeát thaät roát raùo, döùt khoaùt trong tinh thaàn khoa hoïc ñích thöïc veà moät vaøi khía caïnh coøn toàn ñoïng treân trang baùo naøy, chöông saùch noï nhö di chöùng cuûa “ñònh kieán sai laàm” raát ñaùng phieàn traùch.
Vieäc xuaát baûn baûn dòch Vieät Nam vong quoác söû cuûa Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø cuûa Löông Khaûi Sieâu) vaøo naêm 1982 vaø laïi taùi baûn vaøo thôøi ñieåm 2001, caùch ñaây moät naêm, trong tình traïng khoâng pheâ phaùn trieät ñeå moät caùch khoa hoïc vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng trong taùc phaåm aáy, laø caû moät thaùch ñoá coâng luaän vaø bieåu loä moät thaùi ñoä phi hoïc thuaät ñaùng kinh ngaïc. Ñaáy laø chöa keå ñeán nhöõng soaïn phaåm, baøi baùo khaùc, ñöôïc meänh danh laø nghieân cöùu söû hoïc nhöng thöïc chaát laø phi söû hoïc!
Do ñoù, chuùng toâi xem nhöõng khía caïnh cuûa vaán ñeà trong cuoán saùch naøy laø heát söùc caàn thieát phaûi ñaët ra, vaø phaûi ñaët ra moät caùch tröïc tieáp, chæ roõ ñích danh. Ñoàng thôøi, töø ñoù, cuõng xin maïn pheùp vöôït leân luaän ñeà cuï theå ñaõ neâu ñeå ít nhieàu ñeà caäp ñeán moät vaøi khía caïnh coù tính chaát lí luaän söû hoïc:
1. Xaùc ñònh tö lieäu (phaân loaïi, thaåm ñònh tö lieäu baèng khoa hoïc – kó thuaät thöïc nghieäm; khai thaùc, söû duïng tö lieäu…).
2. Tieâu chí phaûn aùnh vaø nhaän ñònh söû hoïc (quan ñieåm, laäp tröôøng; ñaïo lí daân toäc, coâng lí nhaân loaïi).
3. Ñoái chieáu söû hoïc (söû hoïc caùc nöôùc, caùc toå chöùc coù lieân quan trong giai ñoaïn: Phaùp, Taây Ban Nha, Vatican [Rome], Hoäi Truyeàn giaùo haûi ngoaïi Paris, Trung Hoa, Thaùi Lan, Laøo, Anh, Ñöùc, Nga…, ñöôïc xuaát baûn töø ñoù ñeán nay); ñoái chieáu tö lieäu goác ñaõ ñöôïc giaùm ñònh thöïc nghieäm.
4. Caùc theå loaïi söû hoïc vaø giaù trò thuyeát phuïc veà tính khoa hoïc cuûa moãi theå loaïi.
5. Ñoái thoaïi vaø phaûn bieän söû hoïc.
6. Söï lôïi duïng söû hoïc vaøo muïc ñích tuyeân truyeàn chính trò nhaát thôøi, vaø ñaïo ñöùc, löông taâm nhaø cheùp söû, nghieân cöùu söû, saùng taùc hö caáu veà ñeà taøi lòch söû…
Thaät ra, ñoù laø nhöõng khía caïnh chuùng toâi chaïm phaûi trong quaù trình nghieân cöùu veà Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886) vaø giai ñoaïn ñaàu (1858 – 1885) cuûa cuoäc khaùng chieán 131 naêm (1858 – 1989). Ñoù laø cuoäc chieán tranh laâu daøi, beàn bæ choáng chuû nghóa thöïc daân Phöông Taây, tröïc tieáp laø thöïc daân Phaùp, Taây Ban Nha, Hoäi Truyeàn giaùo haûi ngoaïi Paris, choáng chuû nghóa baønh tröôùng Ñaïi Haùn, chuû nghóa phaùt xít Nhaät, vaø choáng chuû nghóa thöïc daân môùi, tröïc dieän laø ñeá quoác Myõ.
Vaán ñeà Phan Boäi Chaâu vôùi taùc phaåm Vieät Nam vong quoác söû (ñöôïc vieát vaø ñaêng baùo, xuaát baûn thaønh saùch bôûi Löông Khaûi Sieâu, moät ngöôøi baûo hoaøng, Ñaïi Haùn chuû nghóa haïng naëng) cuõng phaûi ñaët trong boái caûnh xung ñoät chính kieán, ñaëc bieät laø söï xuyeân taïc, boâi nhoï, ñaûo ngöôïc baûn chaát nhaân vaät lòch söû vì muïc ñích tuyeân truyeàn cho chuû nghóa baûo hoaøng, Ñaïi Haùn, cho moät boä phaän giaùo daân Thieân Chuùa giaùo, vaø voâ hình trung, cho thöïc daân Phaùp, vaø cho nhöõng keû baùn nöôùc caàu yeân hoaëc caàu “vinh” nhö Duïc Ñöùc, Hieäp Hoaø, Hoàng Höu, Ñoàng Khaùnh, Nguyeãn Höõu Ñoä…, ôû giai ñoaïn lòch söû aáy…
Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn maïn pheùp ñoái thoaïi vôùi GS. Traàn Vaên Giaøu, vaø bình chuù “tuyø buùt veà lòch söû” cuûa GS. Böûu Keá ôû moät vaøi ñieåm khoâng theå khoâng ñoái thoaïi vaø bình chuù ñöôïc, trong tinh thaàn daân chuû, choáng thaùi ñoä hoïc phieät, thoùi taät “ñònh kieán sai laàm” trong hoïc thuaät (ñieàu maø hai GS., moät ngöôøi coøn soáng vaø ñang tieáp tuïc nghieân cöùu, moät ngöôøi ñaõ quaù coá, haún raát vui loøng). Tinh thaàn ñaû phaù nhöõng sai laàm nguy haïi trong söû hoïc, cuï theå laø giaùn tieáp ñaû phaù Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø Löông Khaûi Sieâu) vôùi moät vaøi trang Vieät Nam vong quoác söû voán ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng, tinh thaàn ñaû phaù ñoù cuûa hai GS. laø ñieàu baûn thaân chuùng toâi ñaõ vaø ñang hoïc taäp, ñoái thoaïi, bình chuù, bôûi khoa hoïc laø moät cuoäc chaïy ñua tieáp söùc. Noùi caùch khaùc, treân con ñöôøng tieáp caän söï thaät lòch söû, voán coù laém gai goùc, maây muø, chöôùng ngaïi caûn chaân, che maét, moãi ngöôøi, moãi theá heä coù traùch nhieäm noái böôùc nhau phaùt quang, doïn deïp. Xin ñöôïc baøy toû söï tin töôûng: Nhaø nghieân cöùu khoa hoïc ñích thöïc chính laø nhaø daân chuû, daân chuû thaät söï vaø cuï theå.
Trong cuoán saùch naøy, chuùng toâi coøn trích daãn khaù nhieàu caùc trích ñoaïn töø tö lieäu chuaån cöù laø Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân IV,V,VI (1847 – 1888) vaø xem ñoù laø phaàn phuï luïc quan troïng, caên baûn, laøm neàn taûng cho caùc yù töôûng nhaän ñònh cuûa chuùng toâi.
Taát nhieân chuùng toâi vaãn cho raèng söï ñoái chieáu söû hoïc, nhaát laø ñoái chieáu tö lieäu goác (ñuùng nghóa cuûa thuaät ngöõ naøy) laø phöông phaùp toát nhaát ñeå ruùt ra keát luaän. Ñoái chieáu söû hoïc Phaùp, goàm caû söû hoïc Hoäi Truyeàn giaùo haûi ngoaïi Paris, vôùi söû hoïc Trung Hoa vaø dó nhieân, vôùi söû hoïc Vieät Nam, vieát veà giai ñoaïn 1858 – 1885, nhaát laø ñoái chieáu tö lieäu goác cuûa 3 nöôùc vaø cuûa Thieân Chuùa giaùo trong giai ñoaïn aáy, laø phöông thöùc nghieân cöùu, nhaän ñònh coù hieäu quaû chính xaùc nhaát. Vaø ñeå coù keát luaän cuoái cuøng thaät söï khoa hoïc, nghieâm tuùc, vaãn raát caàn toå chöùc caùc hoäi nghò khoa hoïc lòch söû vôùi nhöõng tham luaän (coù theå chæ göûi ñeán) cuûa caùc nhaø nghieân cöùu söû, Vieät, Phaùp, Taây Ban Nha,Vatican, Trung Hoa, Nhaät Baûn …, cuûa caùc söû gia caùc nöôùc khaùc treân theá giôùi chuyeân nghieân cöùu veà maûng ñeà taøi naøy. Trong thôøi ñoaïn buøng noå thoâng tin vaø thuaän lôïi veà phöông tieän ñi laïi hieän nay, ñoù khoâng phaûi laø moät yeâu caàu hoïc thuaät khoâng töôûng. Tuy vaäy, nhö theá vaãn hôi xa vôøi! Thieát thöïc nhaát laø thaûo luaän treân dieãn ñaøn baùo chí, ôû hoäi nghò khoa hoïc tuy goïn nheï, vaãn coù chaát löôïng, nhö ñaõ toå chöùc thöïc hieän tröôùc ñaây. Tieác raèng, hoäi nghò aáy chöa ñi ñeán keát luaän döùt khoaùt, nhaát laø coøn traùnh neù moät vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû trong Vieät Nam vong quoác söû. Taát caû caùc tham luaän chæ giaùn tieáp ñaû phaù Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø Löông Khaûi Sieâu) ôû khía caïnh ñoù. Do vaäy, neân vaán ñeà vaãn ngang nhieân “toàn ñoïng”!
Daãu sao, vaãn khoâng theå cöù ñeå nhöõng vaán naïn cöù “toàn ñoïng” trong khoâng khí trì treä maõi nhö theá ñöôïc. Xin hoûi: Vaán naïn lòch söû aáy, xeùt töï saâu xa, laø bôûi ai, nöôùc naøo, toân giaùo naøo? Traùch nhieäm hoïc thuaät naøy thuoäc veà ai? Nhaø yeâu nöôùc Phan Boäi Chaâu coù traùch nhieäm gì khoâng?Nhaø yeâu nöôùc ñaâu phaûi laø khoâng sai laàm! Vì muïc ñích tuyeân truyeàn neân baát keå thuû ñoaïn!?!
Hoaëc giaû, chæ neân xem moät vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû trong Vieät Nam vong quoác söû nhö moät thöù phaûn bieän söû hoïc khaù vu vô vaø quaù hoà ñoà chaêng?Phaûn bieän cuõng phaûi coù cöù lieäu, ñoù laø yeâu caàu khoa hoïc toái thieåu!
Nhöõng cuoán saùch, baøi vieát cuûa caù nhaân chuùng toâi, tröôùc heát, coù muïc ñích ñaùnh ñoäng nhö theá.
Chuùng toâi cuõng töï bieát raèng, nhaän ñònh moät nhaân vaät lòch söû trong moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, seõ phieán dieän bieát bao, neáu khoâng khaûo saùt toaøn boä haønh traïng cuûa nhaân vaät aáy vaø caùc moái lieân quan vôùi caùc nhaân vaät khaùc trong boái caûnh chung vaø cuï theå.
Leõ ra, ít nhaát cuõng phaûi khaûo luaän veà caùc khía caïnh noåi baät khaùc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, chöù khoâng chæ taäp trung chuù yù vaøo giai ñoaïn 1883 – 1885 (vaø caû nhöõng thaùng ngaøy töø luùc bò löu ñaøy cho ñeán tröôùc 04 giôø 30, saùng sôùm 30.7.1886, phuùt oâng truùt hôi thôû cuoái cuøng taïi hoøn ñaûo tuø ñaøy Tahiti). Noùi cuï theå hôn, leõ ra phaûi löu yù theâm caùc khía caïnh:
1. Nguyeãn Vaên Töôøng vaø tình caûm gaén boù vôùi caùc nhaân toäc ít ngöôøi ôû mieàn nuùi Quaûng Trò…
2. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi chuû tröông ñoaøn keát löông – giaùo treân neàn taûng ñaïo lí Vieät Nam (goàm caû “saùch löôïc thoaû hieäp taïm thôøi” trong vuï xung ñoät löông – giaùo [khôûi nghóa Vaên thaân] taïi Ngheä – Tónh, 1874, ñuùng nhö tinh thaàn trong saùch löôïc cuûa Leâ-nin [V.I. Leùnine] veà sau ôû Nga, khi chính quyeàn xoâ-vieát cuûa Leâ-nin kí hieäp öôùc Brest – Litov ngaøy 13.5.1919 vôùi chính phuû Hitler: “Thoaû hieäp vôùi keû thuø [phaùt xít Ñöùc, 1918] maø coù lôïi cho caùch maïng, chuùng ta vaãn saün saøng thoaû hieäp”).
3. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi vaán ñeà bình ñaúng trong vieäc khai hoang, caáp phaùt, canh taùc vaø nghóa vuï ñoùng thueá ruoäng ñaát.
4. Nguyeãn Vaên Töôøng trong 5 naêm tieãu phæ ôû phía Baéc.
5. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi quan ñieåm chính trò ñöùc trò, nhaân trò ñi ñoâi vôùi vieäc taêng cöôøng quaân ñoäi.
6. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi lónh vöïc ngoaïi giao tröôùc aâm möu tieán haønh xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp, löïc löôïng taû ñaïo trong Thieân Chuùa giaùo vaø söï baønh tröôùng Ñaïi Haùn, trong nöûa cuoái theá kæ XIX.
7. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi yù thöùc canh taân Ñaát nöôùc.
8. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi vaán ñeà taøi chính.
9. Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi vaên chính luaän vaø thô ca.
Vaø nhieàu khía caïnh khaùc nöõa…
Ñoàng thôøi, haønh traïng Nguyeãn Vaên Töôøng haún phaûi ñöôïc nghieân cöùu trong caùc maâu thuaãn chuû yeáu cuûa boái caûnh Vieät Nam, chaâu AÙ vaø theá giôùi nöûa sau theá kæ XIX. ÔÛ Vieät Nam thuôû baáy giôø, phaûi chaêng laø caùc maâu thuaãn:
1. Chuû nghóa yeâu nöôùc, yù thöùc khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp, töï do, quyeát taâm baûo veä baûn saéc vaên hoaù daân toäc maâu thuaãn vôùi chuû nghóa thöïc daân Phöông Taây, chuû yeáu laø thöïc daân Phaùp, maø 2 boä phaän caáu thaønh cuûa chuû nghóa thöïc daân Phaùp laø ñoäi quaân xaâm löôïc vaø coâng cuï noâ dòch Thieân Chuùa giaùo. Töø maâu thuaãn naøy, ñaõ naåy sinh moät maâu thuaãn lôùn, raát gay gaét: maâu thuaãn löông – giaùo. Chính Traàn Troïng Kim, trong Vieät Nam söû löôïc (1921), ñaõ vieát: “Daàn daàn ngöôøi trong nöôùc phaân ra beân löông, beân giaùo, ghen gheùt nhau hôn ngöôøi cöøu ñòch” [b. 1964, tr. 343]. Maâu thuaãn giöõa Phaùp xaâm löôïc – Vieät choáng ngoaïi xaâm bò toân giaùo “ñaàu ñoäc” neân chuyeån thaønh maâu thuaãn Vieät beân giaùo – Vieät beân löông, ngöôøi Vieät beân giaùo thuø haèn ngöôøi Vieät beân löông hôn thuø giaëc Phaùp!
2. Maâu thuaãn laâu ñôøi giöõa chuû nghóa baønh tröôùng Ñaïi Haùn vôùi yù thöùc “nöôùc Ñaïi Vieät ta töø tröôùc, voán xöng neàn vaên hieán ñaõ laâu, nuùi soâng bôø coõi ñaõ chia, phong tuïc Baéc – Nam cuõng khaùc” (Nguyeãn Traõi, Bình Ngoâ ñaïi caùo). Ñaây laø maâu thuaãn trong lieân minh tieãu tröø giaëc Côø raát teá nhò vaø phöùc taïp (Maõn ñaõ Haùn hoaù – Haùn choáng Thanh; Thaùi Bình thieân quoác ñaõ bieán töôùng thaønh phæ ñích thöïc; möu toan Hoa – Phaùp caâu keát xaâu xeù Baéc Kì), maâu thuaãn trong lieân minh choáng Phaùp…
3. Maâu thuaãn Ñaøng Trong – Ñaøng Ngoaøi do haäu quaû khoaûng 200 naêm Trònh – Nguyeãn phaân tranh, bieåu hieän baèng ngoïn côø ñaõ bò lòch söû vöôït qua laø “hoaøi Leâ” vaø ngoïn côø “phuø Nguyeãn”.
4. Maâu thuaãn giöõa khuynh höôùng canh taân vaø thuû cöïu.
5. Maâu thuaãn giöõa caùc khuynh höôùng chuû hoaø, ñaàu haøng vaø chuû chieán.
Caùc maâu thuaãn naøy ñan beän vaøo nhau, giaèng xeù laãn nhau, ñaáu dòu, döõ doäi, vaø chaèng chòt, roái raém nhöng cuõng khaù raïch roøi, tuyø luùc, tuyø vieäc. Trong 5 maâu thuaãn nöûa sau theá kæ XIX aáy, maâu thuaãn 1 coù tính chaát toaøn chaâu AÙ, toaøn theá giôùi vaãn laø cô baûn nhaát, do ñoù gay gaét nhaát, quyeát lieät nhaát.
Tuy nhieân, ôû cuoán saùch moûng naøy, chuùng toâi chæ daùm giôùi haïn vaán ñeà nhö ñaõ thöa tröôùc ôû treân, chæ chuù taâm vaøo moãi moät nhaân vaät tieâu bieåu nhaát: Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886), maëc duø ôû Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø do Löông Khaûi Sieâu vieát) ñaâu chæ ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng maø thoâi!
Ñieàu cuoái trong lôøi thöa ñaàu saùch naøy, chuùng toâi xin trình baøy roõ: Lòch söû laø chuyeän quaù khöù. Coù laém ngöôøi vaãn muoán gaùc laïi taát thaûy caùc chuyeän quaù khöù caùch ñaây ñaõ hôn 100 naêm, bôûi cho raèng: luùc naøy, ñang trong thôøi ñoaïn môû cöûa, ñoåi môùi, xaùc laäp quan heä quoác teá ña phöông, höõu nghò vaø hôïp taùc vôùi caû caùc theá löïc cöïu thuø, haõy ñeå laõng queân cuûa thôøi gian xoa dòu veát thöông cuûa giaùo daân Thieân Chuùa giaùo vaø xoa dòu noãi ñau khaùc veà chaát cuûa bao ngöôøi coù lieân quan ñeán giai ñoaïn lòch söû aáy. Nhöng coù ngöôøi khoâng muoán tieáp tuïc bò laøm naïn nhaân cuûa söï löøa bòp neân quyeát taâm laøm roõ söï thaät lòch söû ñeå daán böôùc vaøo töông lai, cho duø söï thaät lòch söû ñoái vôùi hoï ñau thöông, nhuïc nhaõ ñeán theá naøo ñi nöõa. Laïi coù ngöôøi muoán ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû ñeå giaønh chính nghóa veà phía mình, hoaëc ít ra cuõng bieän minh moät caùch giaû traù cho toân giaùo mình troùt tin theo, hay cho moät möu toan phuïc hoài cheá ñoä phong kieán maø neàn taûng tö töôûng cuûa noù laø chuû nghóa baûo hoaøng ngu trung. Vaø, coù ngöôøi kieân quyeát pheâ phaùn nhaø Nguyeãn vôùi taát caû quan laïi cuûa noù baát chaáp löông taâm, thaây maëc oan khoác…
Phaûi chaêng quaû thaät chuùng ta khoâng bieát söï gaùc laïi vaán ñeà lòch söû “thaäp giaù vaø löôõi göôm” voán laø moät yù ñoà thöïc daân, laø nguyeân nhaân laøm keùo daøi cuoäc chieán tranh leõ ra khoâng daøi ñeán 117 naêm hoaëc 130 naêm, cuï theå laø coù laém naïn nhaân caàm suùng cho keû thuø lieân minh vôùi boïn taû ñaïo trong Thieân Chuùa giaùo, vì bò böng bít, xuyeân taïc, ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû hoaëc ít ra cuõng bò “phôn phôùt”,”löôùt qua”?
Ñaâu phaûi söû gia ñích thöïc ôû caùc nöôùc cöïu thuø muoán bò cöôõng böùc ngoøi buùt, baùn reû söï nghieäp nghieân cöùu? Ñaâu phaûi khoâng coù söû kí veà caùc söû gia? Söû gia cuõng ñöôïc bình coâng vaø bò luaän toäi!
Ñaâu phaûi nhaân daân caùc nöôùc aáy muoán maõi bò löøa doái, nhö ñaõ töøng ñoå maùu cho söï löøa doái ñoù?
Khoa hoïc lòch söû laø ñeàn ñaøi, bia ñaù, bieån ñoàng ghi coâng.
Khoa hoïc lòch söû laø phaùp ñình, laø toaø aùn nghieâm minh xeùt xöû.
Caùnh cöûa töông lai vaãn môû roäng…
Chuùng toâi chæ mong söû hoïc phaûi laø khoa hoïc lòch söû ñích thöïc, vaø ngöôøi Vieät Nam haõy laø ngöôøi Vieät Nam ñích thöïc vôùi lòch söû chaân thöïc cuûa daân toäc, goàm nhieàu nhaân toäc, treân Toå quoác mình…
Do ñoù, chuùng toâi maïnh daïn xuaát baûn cuoán saùch naøy.
Xin ñöôïc chæ daïy, goùp yù, pheâ bình, vaø maùch baûo veà tö lieäu.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh,
thaùng 4, Nhaâm Ngoï, naêm thöù 2 coâng nguyeân Hoaø Bình
(thaùng 5. 2002).
TRAÀN XUAÂN AN
TRAÀN XUAÂN AN
NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG (1824-1886) VÔÙI NHIEÄM VUÏ LÒCH SÖÛ SAU CUOÄC KINH ÑOÂ QUAÄT KHÔÛI (05 THAÙNG 7.1885)
(VAØI CHUÛ ÑIEÅM SÖÛ HOÏC SÔ LÖÔÏC CAÀN THIEÁT KHI CAÛM NHAÄN BAØI “GIAÛI TRIEÀU…” (1) CUÛA NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG).
GIAÛI TRIEÀU…
Tam thaäp nieân lai phí kæ kinh
Voâ ñoan daï baùn baùch saàu sinh
Kì khai tam saéc, vaân loâi bieán
Giaø thính song xuy, keâ khuyeån kinh
Sôn kính vaïn truøng thöông thuyù lieãn
Thaàn taâm nhaát daïng luyeán ñan ñình
Thò phi nhieân phoù thieân thu haäu
Xaõ taéc quaân vöông thuïc troïng khinh?
CHIA TAÙCH TRIEÀU CHÍNH…
Ba chuïc naêm qua phí trí mình
Nöûa ñeâm, gian taû! EÙp buoàn sinh
Côø chia ra khoaûnh, gioâng quyeàn bieán
Keïp sieát theo roi, choù haõi kinh
Nuùi bieác vaïn truøng, lo kieäu Ngöï
Loøng son moät daïng, luyeán saân Ñình
Phaûi, chaêng, aáy göûi nghìn thu luaän
Theo nöôùc – phoø vua, ñaâu troïng khinh?
(Baûn dòch thô töø nguyeân taùc chöõ Haùn).
Hai caâu boå sung:
CHIA TAÙCH TRIEÀU CHÍNH…
U trung thuøy baïch thieân thu haäu?
Xaõ taéc quaân daân thuïc troïng khinh?
Saâu kín loøng trung, sau ai toû?
Toå quoác, daân, vua, ñaâu troïng khinh?
Töù thô “chia taùch trieàu chính” nhöng vaãn “nhaát daïng” khôûi töø tình huoáng maø Duï Caàn vöông ghi roõ: “Töø xöa keá saùch choáng giaëc khoâng ngoaøi ba ñieàu: ñaùnh, giöõ, hoøa. Ñaùnh thì chöa coù cô hoäi [ñieàu kieän thöïc löïc – TXA. chua theâm (:ct).], giöõ thì khoù löôïng ñöôïc söùc, hoøa thì chuùng ñoøi hoûi khoâng bieát chaùn. Ñöông luùc söï theá muoân vaøn khoù khaên nhö vaäy, baát ñaéc dó phaûi duøng quyeàn [quyeàn bieán – TXA. ct.]”.
(Chu Thieân Hoaøng Minh Giaùm dòch).
Hai maät duï Haøm Nghi cuøng Toân Thaát Thuyeát töø Taân Sôû (Cam Loä, Quaûng Trò) göûi veà cho Nguyeãn Vaên Töôøng (02.6 AÁt daäu) vaø hoaøng toäc (07.6 AÁt daäu, 1885) cuõng noùi ñeán keá saùch quyeàn bieán vôùi nhieäm vuï “keû ôû” cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng.
1) Taát nhieân, “xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?”, caâu aáy ñöa ra moät söï choïn löïa vôùi haønh ñoäng chính trò cuï theå trong tình huoáng lòch söû cuï theå, ai laø “keû ôû”, ai laø “ngöôøi ñi”.
Chính trong maät duï göûi veà töø Taân Sôû, Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) ñaõ duøng hai töø aáy vôùi xaùc quyeát: “Nay ñaïi thaàn Toân Thaát Thuyeát cuøng ta quanh quaån, coøn ngöôi [Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] laø phuï chính ñaïi thaàn thì ôû laïi maø thöông ñaøm; keû ôû, ngöôøi ñi ñeàu laáy loøng yeâu nöôùc lo daân laøm caên baûn; trôøi ñaát cuõng thöïc chöùng giaùm…” (Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, taäp 36, Nxb. KHXH., 1976, tr. 225 – 226). Maät duï aáy cuøng vôùi Duï Caàn vöông ñöôïc göûi veà vaø phaùt ñi trong moät ngaøy (02.6 AÁt daäu: 13.7.1885).
Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ choïn löïa vò trí giaùp maët vôùi keû thuø moät caùch tröïc dieän, moät vò trí maø Toân Thaát Thuyeát khoâng coù khaû naêng ñaûm ñöông. “Keû ôû”, cuõng laø nhieäm vuï baø Töø Duõ giao phoù (ÑNTL.CB., taäp 36, sññ., tr. 221 vaø tr. 230; Haïnh Thuïc ca, Nxb. Taân Vieät, 1950 [?], tr. 39 – 40). Nguyeãn Nhöôïc thò Bích keå baèng thô:
“Thaáy ngöôøi tröôùc ñoùn leân ñöôøng
Göûi raèng: “Coù Nguyeãn Vaên Töôøng chöïc ñaây”
Phaùn raèng: “Söï ñaõ döôøng naøy
Ngöôi tua [:lo; neân ] ôû laïi, ngoõ raøy xöû phaân”
Vaâng lôøi Töôøng môùi lui chaân
Giaù ra khoûi cöûa, daân laàn doõi theo”.
Vaø ôû Daäu Tuaát nieân gian phong hoûa kí söï:
“Thuyeát – Töôøng sanh söï söï sanh [?!]
Ñem Haøm Nghi troán boân haønh Khieâm Laêng
Cuøng nhau baøn luaän röùa raêng
Thuyeát ñi hoä giaù, Töôøng baêng veà ñaàu
Kheùo laøm chöôùc nhieäm [ nhòn?] möu saâu
Phaùp quan maéc môùp töôûng ñaâu thieät tình”.
(trong “Ñaëng Ñöùc Tuaán, tinh hoa
coâng giaùo aùi quoác”[!], Lam Giang,
Voõ Ngoïc Nhaõ söu taàm, Saøi Goøn,
1971, tr. 516 - 517).
Cho duø vôùi caùch dieãn ñaït theo quan ñieåm thuoäc chính kieán naøo ñi nöõa, hai ñoaïn thô treân cuõng phaûn aùnh veà moät söï thaät lòch söû!
2) “U trung thuøy baïch thieân thu haäu?”. Ñoù laø noãi baên khoaên cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng töø ngaøy 23.5 AÁt daäu (1885).
2.a. Qua caùc tö lieäu lòch söû coù tính cuøng thôøi, sau khi ñoái chieáu, loaïi tröø, thaáy roõ Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn coâng khai ñaáu tranh vôùi De Courcy, De Champeaux, Silvestre, Nguyeãn Höõu Ñoä trong hai thaùng sau ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 – 23.5 AÁt daäu, 1885). Hôn theá nöõa, oâng coøn ngaàm chæ ñaïo phoái hôïp vôùi phong traøo Caàn vöông.
2.a.1. ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 236 – 237, ñaõ ghi roõ, taát nhieân vôùi gioïng ñieäu vaø caùi nhìn cuûa ngöôøi cheùp söû baûo hoaøng döôùi cheá ñoä phong kieán. Daãu vaäy, qua ñoù, haäu theá vaãn thaáy Nguyeãn Vaên Töôøng khaúng khaùi, khoâng heà chòu khuaát phuïc khi ñoái maët vôùi keû thuø ñaõ thaéng traän, vôùi boïn tay sai voán ñaõ töø laâu baùn linh hoàn cho quyû thöïc daân vaø taû ñaïo: “Laáy quyeàn toång ñoác Haø – Ninh laø Nguyeãn Höõu Ñoä thaêng thöï Vuõ Hieån ñieän ñaïi hoïc só, sung Cô maät vieän ñaïi thaàn, vaãn sung Baéc kì kinh löôïc ñaïi söù. Khi aáy Höõu Ñoä ñaõ trôû veà Haø Noäi, ñoâ thoáng Phaùp laø Coâ-ra-xy [De Courcy – TXA. ct.], khaâm söù laø Tham-boâ [De Champeaux – TXA. ct.] baøn noùi: Hieän nay Baéc kì laém vieäc, Höõu Ñoä ôû ñaáy hieåu nhieàu, neân trao cho ñieän haøm, sung vieän chöùc, vaø vaãn sung chöùc söù aáy; phaøm ñoác, phuû, boá, aùn, ôû caùc tænh Baéc kì cho ñeán caùc phuû huyeän, neáu nôi naøo coù khuyeát, cho do Nha Kinh löôïc söù choïn taâu, chôø chæ ñònh ñoaït. Nhieáp chính Mieân Ñònh, phuï chính Nguyeãn Vaên Töôøng phuùc taâu vieäc ñoù laø taïm thôøi, nghó neân taïm nghe yù ñoù maø laøm. Vaên Töôøng nhaân phuïng duï [cuûa Töø Duõ – TXA. ct.] noùi: traûi baøy lyù do. Laïi noùi: do ngöôi tuy vieäc thoaû baøn vuï hôïp thôøi nghi ñeå xöùng vôùi lôøi khen cuûa ngöôøi môùi ñöôïc. Vì yù aùm chæ cheâ Höõu Ñoä nöông töïa vaøo theá quan Phaùp, ñeå ñöôïc ngoâi cao, maø khoâng phaûi töï baûn yù do meänh leänh cuûa Trieàu ñình vaäy.
(Tröôùc ñaây, Nguyeãn Vaên Töôøng cuøng Toân Thaát Thuyeát cho raèng Höõu Ñoä ôû Haø Noäi phaàn nhieàu hay nònh hoùt, quan Phaùp raát ñöôïc vui loøng; Cô maät vieïân nhieàu laàn ñem vieäc taâu leân, chuaån cho khieån giaùng hay trieäu veà, Höõu Ñoä ñeàu ñöôïc quan Phaùp che chôû, raát laø ñaùng gheùt.
Ngaøy thaùng 7 naêm ngoaùi, khuyeân Buøi Höõu Taïo laáy vieäc xaây sinh töø [cuûa Nguyeãn Höõu Ñoä – TXA. ct.] ñeå taâu haëc, vì muoán nhaân ñoù ñeå ñaåy Höõu Ñoä ñeán toäi. Höõu Ñoä chöùa söï baát bình ñaõ laâu. Gaàn ñaây ñoâ thoáng Phaùp töø Baéc veà Söù quaùn, töùc thì tröôùc môøi Vaên Töôøng vaø Thuyeát ñeán hoïp. Thuyeát ngôø sôï cho laø haún Höõu Ñoä ñaõ coù ngaàm chæ theá naøo, neân môùi nhö theá, cho neân sau khoâng chòu ñi; beøn gaây haän; ñeán ñaây [Höõu Ñoä – TXA. ct.] veà kinh, [ y – TXA. ct.] laïi ñeán Söù quaùn, roài veà nhaø rieâng [cuûa Höõu Ñoä taïi Hueá – TXA. ct.], uyû ñoùn nhieáp chính Thoï Xuaân vöông Mieân Ñònh tôùi baøn vôùi Vaên Töôøng; vaø [Höõu Ñoä – TXA. ct.] gieøm [ raèng – TXA. ct.] khoâng baøn vôùi Thoï Xuaân vöông thì ñöøng ñi. Kòp khi Höõu Ñoä tôùi Sôû Thöông baïc maø Vaên Töôøng ôû ñoù, hai ngöôøi noùi chuyeän vôùi nhau, ñaõ hôi coù yù khieám hoøa; Vaên Töôøng phuïng duï naøy, lôøi leõ laïi coù yù cheâ ngaàm theo kieåu bì lí xuaân thu [: beà ngoaøi vôùi lí leõ khaùc nhau nhö muøa xuaân vôùi muøa thu – TXA. ct.]. Höõu Ñoä tieáp duï, giaän laém, nhaân ñoù caøng theâm ñeå loøng).
Qua gioïng ñieäu vaø caùch nhìn khoâng ñöôïc trong saùng laém cuûa nhaø cheùp söû trieàu Nguyeãn, chuùng ta gaït ñi khía caïnh bò nhuoäm maøu caù nhaân hieàm khích, seõ thaáy roõ, thöïc chaát, ñoù laø cuoäc ñaáu tranh veà vaán ñeà boá trí quan chöùc ôû Baéc kì, vaán ñeà choáng boïn tay sai, cô hoäi, Nguyeãn Höõu Ñoä laø tieâu bieåu.
Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, tröôùc ñoù ñaõ “ñaëc bieät ñem caâu xem gioù chuyeån buoàm traùch Höõu Ñoä” (ÑN TL.CB., taäp 36, sñd., tr. 157 – 158). Maø ñaâu chæ Nguyeãn Höõu Ñoä! Cuøng moät giuoäc vôùi y, coøn coù Nguyeãn Troïng Hôïp (sñd., tr. 157 – 158), Hoaøng Cao Khaûi, Nguyeãn Huy Laân… (sñd., tr. 210, 213 – 214) vaø baát ngôø nhaát, coøn laø Nguyeãn Thaân (con trai Nguyeãn Taán), laãn Phan Ñình Bình!
Thöïc chaát cuûa vaán ñeà boá trí nhaân söï aáy, xeùt cho cuøng, laø vaán ñeà coøn hay maát Baéc kì. Ñoù laø noäi dung cuûa khoaûn 7 “hoøa”öôùc Patenoâtre (1884).Vaø taïi sao luùc ñoù, kinh ñoâ ñaõ thaát thuû, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn khoâng chaáp nhaän “nhö quan Phaùp coù kieåm ñöôïc quan Nam naøo neân laøm hoaùn caùch, coù xin caùch hoaùn aáy, töùc laøm hoaùn caùch” (sñd., tr. 166), maø chæ mieãn cöôõng, xem laø taïm thôøi, coøn ñoøi hoûi Phaùp phaûi “traûi baøy lí do” (sñd., tr. 236), maëc duø Töø Duõ ñaõ chaáp nhaän? Phaûi chaêng Nguyeãn Vaên Töôøng ñang döïa vaøo söùc quaät khôûi cuûa phong traøo Caàn vöông ñang daäy leân khaép caû nöôùc, vaø theo maät duï Haøm Nghi göûi veà: “cuøng y [De Courcy – TXA. ct.] giaûng roõ veà lí theá, caân nhaéc veà lôïi haïi, heát loøng thoûa hieäp [:hieäp baøn thoûa maõn ñoâi beân – TXA. ct.], phaøm nhöõng khoaûn gì baùch thieát, phaûi chung nhau baøn ñoåi” (sñd., tr. 226)?
Daãu trong theá keït lòch söû nhö vaäy, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn ñaáu tranh tröïc dieän vôùi De Courcy, De Champeaux, Nguyeãn Höõu Ñoä maø ÑNLT.CB., taäp 36, tr. 236 – 237 ñaõ ghi, nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân. Vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi kí phuï öôùc vôùi Silvestre, Nguyeãn Höõu Ñoä (30.7.1885) ñaõ ñöôïc mieâu taû:
“Phaùp nhaân laäp öôùc hoäi ñoàng
Nhöõng ñieàu laán hieáp khoù loøng y theo
Vaên Töôøng chaúng khöùng thuaän chieàu
Traùi tình, Höõu Ñoä möôïn ñieàu Baéc quy”.
(Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 48).
Töø naêm 1921, ngay döôùi cheá ñoä thöïc daân, Traàn Troïng Kim ñaõ vieát moät caùch kín ñaùo:
“Trong khi vua coøn ñi vaéng, thoáng töôùng De Courcy ñaët oâng Thoï Xuaân leân laøm giaùm quoác, giao binh quyeàn Binh boä thöôïng thö cho vieân khaâm söù De Champeaux, ñeå baõi vieäc binh lính cuûa ta ñi [TXA. in ñaäm (iñ.)], vaø goïi quan kinh löôïc ôû Baéc kì laø Nguyeãn Höõu Ñoä vaø quan toång ñoác Nam Ñònh laø Phan Ñình Bình veà cuøng vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng coi vieäc Cô maät. Vì hai oâng aáy ôû Baéc kì ñaõ hieåu moïi vieäc vaø ñaõ bieát theo chính saùch baûo hoä [TXA. iñ.], cho neân thoáng töôùng ñem veà ñeå thu xeáp moïi vieäc cho choùng xong. Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Nguyeãn Höõu Ñoä khoâng hôïp yù nhau [TXA iñ.], Nguyeãn Höõu Ñoä laïi trôû ra Baéc kì” (Vieät Nam söû löôïc, Nxb. Taân Vieät, b. 1964, tr. 553 – 554; Nxb. VHTT., b. 1999, tr. 582 – 583).
Hôïp yù theá naøo ñöôïc vôùi keû baùn nöôùc, “ñaõ bieát theo chính saùch baûo hoä”, thöïc daân Phaùp baûo gì nghe naáy!
2.a.2. Moät vaán ñeà gay caán nöõa laø Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng chæ phaûi ñoái phoù vôùi Phaùp vaø boïn cô hoäi, tay sai, maø coøn phaûi ñoái phoù vôùi phe chuû “hoøa”, ñöùng ñaàu laø Töø Duõ cuøng Mieân Ñònh (giaùm quoác, nhieáp chính). Mieân Ñònh laø moät ngöôøi coù tö caùch heøn haï ñeán möùc ngöûa tay xin tieàn khaâm söù Phaùp, ñeán noãi Ñoàng Khaùnh cuõng cho laø nhuïc quoác theå (ÑNTL.CB., taäp 37., Nxb. KHXH., 1977, tr. 43)!
Ñoái vôùi Töø Duõ, Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi laøm ra veû bò Toân Thaát Thuyeát löøa doái (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 224 (2)). OÂng ôû trong theá keït, neân phaûi vôø nhö giöõa oâng vaø Toân Thaát Thuyeát chöa heà baøn baïc ñeå khôûi binh ñeâm 22 – 23.5 AÁt daäu (05.7.1885), maëc duø ñaáy laø cuoäc khôûi binh baát ñaéc dó, bò Phaùp eùp vaøo theá chaúng ñaëng ñöøng:
“Baèng coøn yû theá quaù ngang
Thôøi ta seõ lieäu quyeát ñöôøng hôn thua!”.
(Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 36).
Bieát seõ coù khaû naêng bò thaát thuû, nhöng cuõng “ñaønh lieàu may ruûi vôùi trôøi” (Böûu Keá, Chuyeän trieàu Nguyeãn, Nxb. TH., 1990, tr. 97).
Cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi chæ nhaèm phaùt ñoäng toång noåi daäy Caàn vöông treân toaøn quoác ñeå ñaáu tranh ngoaïi giao, chính trò.
Nguyeãn Vaên Töôøng giaû vôø “khoâng bieát gì heát” trong ñeâm 22 – 23.5 AÁt daäu, 1885 (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 220) ñeå ôû laïi laøm nhieäm vuï ñaøm phaùn cuûa “keû ôû”, trong khi Toân Thaát Thuyeát laø “ngöôøi ñi”.
Phöông thöùc “khoâng bieát gì heát” ñöôïc Aldophe Delvaux cho laø: “OÂng phuï chaùnh thöù nhaát (Töôøng) ñaõ mieãn cöôõng haønh ñoäng döôùi aûnh höôûng ngoâng cuoàng cuûa oâng Thuyeát, baát chaáp moïi lôøi khaån caàu cuûa meï vua Töï Ñöùc vaø oâng hoaøng Hoaøi Ñöùc (em vua Thieäu Trò) [thay Hoàng Höu – TXA. ct.] laø nhöõng ngöôøi choáng laïi caùc söï vaän ñoäng cuûa phaùi yeâu nöôùc” (Delvaux, baøi “Phaùi boä Phaùp ôû Hueá vaø nhöõng phaùi vieân ñaàu tieân”, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH., 1916), taäp 3, Ñaëng Nhö Tuøng dòch vaø moät nhoùm dòch giaû khaùc hieäu ñính, Nxb. TH., 1997, tr.74 (3)). Theo Delvaux, aáy laø tin töùc maät thaùm cuûa Phaùp trong buoåi saùng 04.7.1885 maø De Champeaux naém ñöôïc! Thaät ra, Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ cho pheùp vaø ñaõ thay maët vua ra leänh cho Toân Thaát Thuyeát chuaån bò khaùng chieán, laäp ñaïo quaân Phaán Nghóa cho theâm thanh theá (1883 – 05.7.1885), ñeå ñaáu tranh vôùi Phaùp (ÑNTL. CB., taäp 36, sñd., tr. 63 – 64, 220).
2.a.3. Quaû vaäy, Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ laõnh ñaïo Cô maät vieän hoïp baøn raát bí maät. Ñaõ ñeán luùc khoâng theå khoâng thöïc hieän keá hoaïch Nguyeãn Vaên Töôøng, Thaân Vaên Nhieáp, Nguyeãn Quyùnh vaïch ra, vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ ñích thaân, töï nguyeän tieán haønh böôùc ñaàu töø 1864, 1866 (ÑNTL.CB., taäp 30, Nxb. KHXH., 1974, tr. 170 – 172; taäp 31, Nxb. KHXH., 1974, tr. 86 – 87, 103). Ñoù laø vieäc môû thöôïng ñaïo, xaây döïng thaønh luõy Taân Sôû. Khaùt voïng khaùng chieán aáy coøn theå hieän ôû baøi thô “Beänh trung kí phoûng ñoàng chí” (Kì Vó phuï chính ñaïi thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng, thô…, chöa xuaát baûn, baøi soá 38, tr. 271) (4) ñöôïc vieát vaøo quaõng thôøi gian coøn tieãu phæ ôû phía baéc, khoaûng nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kæ 70 (theá kæ XIX). Vaø vaøo naêm 1883, keá hoaïch ñoù laïi ñöôïc tieán haønh (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 64 – 66; Delvaux, baøi vieát ôû sñd., tr. 54). Trong thôøi ñieåm cuï theå 1885 naøy, Toân Thaát Thuyeát cuõng nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, caû hai cuøng “nhaát daïng”, nhaát trí vôùi söï toång hôïp phöông thöùc: vöøa khaùng chieán vuõ trang (ñaùnh), vöøa “khoâng bieát gì” (ñaøm), phöông thöùc oâng ñaõ töøng ñaáu tranh thaéng lôïi vaøo cuoái naêm 1873, ñaàu naêm 1874. Thaéng lôïi aáy, ngay caû “Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu” (baûn dòch tieáng Vieät cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Nxb. Thuaän Hoùa, 1998, tr. 502 – 504) laãn “Vieät Nam söû löôïc” (Traàn Troïng Kim, b.1999, Nxb. VHTT., tr. 545 – 546) ñeàu ghi nhaän vaø trích daãn nguyeân vaên cuoäc ñoái thoaïi giöõa Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi Philastre moät caùch thaùn phuïc (5). Coøn ñaây laø ñoaïn ñoái thoaïi giöõa vua Töï Ñöùc vôùi trieàu thaàn vaø Nguyeãn Vaên Töôøng veà phöông thöùc “khoâng bieát gì” keát hôïp vôùi tieán coâng vuõ trang, sau khi ñaõ thaønh coâng:
“Vua baûo […] Vieâm vaø Thuyeát muøa ñoâng naêm ngoaùi [21.12.1873 – TXA. ct.] gieát ñöôïc ñaàu soû giaëc, laøm maát khí theá cuûa chuùng, Nguyeãn Vaên Töôøng nhaân ñaáy deã laøm vieäc; Vaên Töôøng noùi: tuy coù trôû ngaïi moät chuùt, nhöng thöïc giuùp ñöôïc nhieàu, ñaáy laø lôøi bình taâm khoâng khoe coâng. Vieâm vaø Thuyeát neân [ñöôïc – TXA. ct.] phong töôùc, giaû laïi chöùc quan” (ÑNTL.CB., taäp 33, Nxb. KHXH., 1975, tr. 26).
Ñoù laø luùc thu hoài laïi boán tænh Baéc kì, sau khi haï saùt Francis Garnier trong söï töùc toái ñieân cuoàng cuûa Puginier, Rheinart vaø boïn “döõu daân” trong giaùo daân (Tsuboi, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa, UB. KHXH. TU. TP. HCM., 1990, tr. 117).
Phöông thöùc ñoù, möôøi naêm sau (1883) vaãn coøn hieäu quaû, vôùi caùi cheát cuûa Henry Rivieøre, cuõng do quaân Löu Vónh Phuùc haï saùt, taïi Haø Noäi.
Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laïi tieán haønh moät laàn nöõa, döõ doäi vaø quyeát lieät hôn, ngay taïi kinh ñoâ Hueá, 1885.
Daãu thaát baïi, Nguyeãn Vaên Töôøng, sau 05.7.1885, vaãn tieáp tuïc ñaáu tranh. Bôûi theá vaø löïc so vôùi 1873, 1874 ñaõ ngaët ngheøo hôn, Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng coøn ôû taâm theá ung dung nhö möôøi hai naêm tröôùc, maø ñang voâ cuøng khoå taâm. De Courcy khoâng bò haï saùt! Mang Caù vaø Toøa Khaâm khoâng bò trieät tieâu nhö mong muoán! De Courcy vaø De Champeaux laïi ñang nhaân danh Trieàu ñình ñeå thao tuùng!
Do ñoù, phong traøo Caàn vöông vuõ trang ñaõ buøng leân khaép nöôùc!
Quoác keá “chia taùch trieàu chính” nhöng vaãn “nhaát daïng”, phoái hôïp bí maät nhöng raát chaët cheõ, laø moät saùng taïo raát taùo baïo, trong ñieàu kieän theá vaø löïc luùc baáy giôø!
Qua vieäc trích daãn nhöõng tö lieäu cuûa Puginier, theo giaùo sö Nguyeãn Vaên Kieäm, Kæ yeáu Hoäi nghò khoa hoïc veà ñeà taøi “Nhoùm chuû chieán trong trieàu ñình Hueá vaø Nguyeãn Vaên Töôøng”, ÑHSP. TP.HCM., 20.6.1996, tr. 14, chuùng ta thaáy roõ söï thaät lòch söû, vôùi söï mieâu taû cuûa chính ñoái phöông, veà noã löïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng: “Vua Haøm Nghi ñi theo Thuyeát coøn phuï chính Töôøng ôû laïi, vaãn giöõ nguyeân chöùc töôùc, vaø sau moät thôøi gian traù haøng, laïi tieáp tuïc coù nhöõng haønh ñoäng ñoái khaùng. Chính theo leänh cuûa y maø khoaûng 30.000 giaùo daân ñaõ bò haïi chæ trong voøng 2 thaùng vaø hôn 1.000 ngöôøi khaùc cuõng chòu chung soá phaän do caùc quan laïi thi haønh meänh leänh treân…”.
Delvaux, trong baøi vieát ôû saùch ñaõ daãn, tr. 57, tr. 79 – 80, ñoaïn cuoái tr. 81 – 82, cuõng mieâu taû caûnh “saùt taû ñaïo” tröôùc vaø sau 05.7.1885, ñaëc bieät laø sau ngaøy lòch söû bi huøng aáy, taïi Bình Ñònh, Quaûng Trò, Ngheä An. Traàn Troïng Kim trong “Vieät nam söû löôïc”, Nxb. Taân Vieät, baûn 1964, tr. 554 cuõng ghi roõ: “Toân Thaát Thuyeát […] laøm hòch Caàn vöông truyeàn ñi khaép nôi […]. Saùch taây cheùp raèng […] daân beân ñaïo phaûi taùm oâng coá vaø hôn hai vaïn ngöôøi bò gieát”.
Ñoái phöông ñaõ keát aùn Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laø “taøn nhaãn”, “hieáu saùt”! Söï “taøn nhaãn”, “hieáu saùt” (hai töø naøy veà sau cuõng bò Traàn Troïng Kim xuyeân taïc!), theo caùch noùi cuûa caùc giaùn ñieäp thöïc daân trong loát aùo “taû ñaïo”, khôûi ñoäng töø luùc Phaùp ñaùnh chieám Thuaän An (Hueá, 1883). Bôûi “ taû ñaïo” cuõng chaúng khaùc gì nhöõng naêm tröôùc ñoù, ôû Ñaø Naüng, ôû Gia Ñònh, vaø ôû Haûi Döông, Ninh Bình… (6):
“Ngoaøi thôøi Taây taëc löôùi giaêng
Trong thôøi taû ñaïo chaïy quanh boán beà”…
(Ñoaøn Tröng, Trung nghóa ca, 1866).
Do ñoù, khoâng theå khaùc ñöôïc, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, hai ngöôøi thieát keá chieán löôïc vaø chieán thuaät cho coâng cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp baáy giôø, vôùi tö caùch laø hai ngöôøi laõnh ñaïo cao nhaát Cô maät vieän luùc aáy, ñaõ phaûi kieân quyeát. Söï kieân quyeát ñoù, Aldophe Delvaux ñaõ vieát laïi theo gioïng ñieäu thöïc daân ra veû khaùch quan cuûa y:
“Trieàu ñình thaáy nguy cô maát ñoäc laäp, ñaõ baøn baïc ngaàm caùc phöông keá ñeå chaän ñöùng söï laán chieám cuûa Phaùp. […]Toân Thaát Thuyeát, […]Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ loâi keùo Hoäi ñoàng Cô maät thoaû thuaän hai vaán ñeà quyeát ñònh nhö sau: Ra moät maät leänh cho caùc só phu ñònh roõ ngaøy taøn saùt cuøng luùc taát caû giaùo daân trong toaøn quoác [!sic ! –TXA. ct.]. Sau khi loaïi keû tieáp tay cho quaân xaâm löôïc seõ chuyeån Trieàu ñình vaø Chính phuû ñeán moät phaùo ñaøi kieân coá, vaø ñeán caùc vuøng hieåm trôû baát khaû xaâm phaïm. Ñoù chính laø Cam Loä hay ñuùng hôn laø Taân Sôû, vaø ñoù laø trung taâm lieân keát löïc löôïng aùi quoác, laø nôi Trieàu ñình seõ taïm döøng chaân. Caùc chuaån bò kì quaëc ñeå hình thaønh do nhöõng kæ nieäm quaù khöù [cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi vuøng ñaát Cam Loä – TXA. ct.], thaûm haïi thay, laïi ñaõ ñöôïc thöïc hieän moät phaàn lôùn” (A. Delvaux, NNBCÑH. [BAVH., 1916], baøi vieát vaø sñd., tr. 54).
Theo Jabouille, phuï traùch Toå chöùc coâng vuï Phaùp, coâng söù Phaùp taïi Quaûng Trò:
“Caùc ngöôøi choáng Phaùp noùi raèng: “Nhöõng ngöôøi Thieân Chuùa [giaùo – TXA. ct.] phaûn boäi Toå quoác ñeå laøm lôïi cho nöôùc Phaùp. Chuùng ta chæ hoøa bình khi naøo ngöôøi Phaùp khoâng coù söï uûng hoä trong nöôùc…”” […]. “Vieäc ñaùnh laáy Thuaän An, vaø buoäc chaáp nhaän ñoâ hoä laøm cho oâng phuï chính Töôøng töùc giaän toät ñoä; nhöng oâng Töôøng aâm thaàm, caån thaän ñeø neùn söï töùc giaän ñeå duøng noù vaøo moät dòp thuaän lôïi” (Jabouille, baøi “Moät trang vieát veà lòch söû Quaûng Trò: thaùng 9.1885”, NNBCÑH. [BAVH., 1923], taäp X, Phan Xöng dòch, Nguyeãn Vy hieäu ñính, Nxb. TH., 2002, tr. 439).
Vaø söï theå, theo Puginier vieát veà thôøi gian hai thaùng sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 – 23.5 AÁt daäu, 1885), nhö ñaõ trích daãn, chaéc chaén chæ vì tình huoáng lòch söû baét buoäc, bôûi, giaùo daân thôøi baáy giôø, noùi nhö Ñoaøn Tröng töø tröôùc 1866:
“Gia-toâ noäi öùng gheâ thay
Giuùp ñem löông thöïc chaúng ngaøy naøo khoâng”.
Ñeán 1885, söï noäi öùng cuûa “taû ñaïo” Thieân Chuùa giaùo ñaõ quaù coâng khai. Saùch “Compendium …” cuûa Ravieâ (Ra-vier), coù ñoaïn vieát: “Baáy giôø môùi noåi côn baõo taùp raát döõ doäi quaù söùc; töø khi nöôùc Nam coù ñaïo chaúng heà bao giôø boån ñaïo phaûi cöïc khoán cöïc naïn baèng baáy giôø; vì tröôùc kia, khi caám ñaïo, chæ coù quan quaân ñi baét bôù maø thoâi, coøn daân ngoaïi thì chaúng lo vieäc aáy, laïi cuõng thöông keû bò baét bôù. Coøn laàn naøy quan vaø daân ngoaïi ñeàu ñoàng taâm hieäp löïc maø quyeát taän dieät keû coù ñaïo” (trích theo GS. Traàn Vaên Giaøu, “Heä yù thöùc phong kieán vaø söï thaát baïi cuûa noù tröôùc nhieäm vuï lòch söû” [taäp I cuûa boä saùch SPTTTVN.TTK.XIX. ÑCTT.], Nxb. TP.HCM.,1993, tr. 368, 370, trích daãn Compendium historicoe Ecclesiasticoe cuûa H. Ravier; xem ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 242, 245 – 246). Vaø theo Delvaux:
“… Caùc quan chöùc khoâng muoán dính líu vaøo, sôï coù söï khoâng may veà sau [caùch dieãn ñaït cuûa Delvaux – TXA. ct.], neân ñeå vieäc ñoù cho caùc só phu ñaûm nhaän, coøn rieâng hoï vaãn ôû trong boùng toái.
Trong caùc tænh, trong khi caùc só phu chuaån bò chieán ñaáu, thì caùc vò quan lôùn lo traán an caùc coâng chöùc cuûa chính quyeàn baûo hoä cuõng nhö caùc vò linh muïc vaø giaùo daân. Khi moïi vieäc chuaån bò ñaõ xong xuoâi roài, caùc só phu tieán chieám thaønh trì cuûa caùc tænh, vaø caùc quan tænh thì nhanh tay giao naïp caùc thaønh trì aáy, sau moät vaøi söï phaûn khaùng qua loa; vaø nhö theá laø nhöõng cuoäc caét coå [!sic ! – TXA. ct.] baét ñaàu” (baøi cuûa Delvaux, sñd., tr. 78 – 79).
Caùc quan ôû tænh thì nhö theá, coøn Nguyeãn Vaên Töôøng? Nguyeãn Vaên Töôøng cuõng khoâng theå khaùc hôn:
“Töôùng De Courcy laáy tin töùc [ôû – TXA. ct.] oâng Töôøng, oâng naøy ñeàu baûo ñaûm raèng söï traät töï an ninh ñang hình thaønh khaép nôi. [Trong khi ñoù – TXA. ct.], caùc tin töùc baùo ñoäng doàn daäp töø mieàn nam [taû kì – TXA. ct.] ñöôïc göûi ñeán. Töôùng Prudhomme muoán bieát töôøng taän tình hình thaät söï caùc vieäc, ñaõ ñöôïc oâng De Courcy chaáp thuaän vaø cho pheùp ñeán caùc nôi aáy. OÂng ñi cuøng oâng De Champeaux treân chieác taøu “Le Lutin” vaø ñeán Quy Nhôn ngaøy 18.8, vaø oâng ñaõ muïc kích toaøn laø maùu löûa” [!sic ! – TXA. ct.] (Delvaux, baøi ñaõ daãn, sñd., tr. 79).
Laïi theo Jabouille:
“Moät vaøi nhaø truyeàn giaùo trong tænh vaø moät vaøi oâng quan cho bieát raèng naêm 1885, nhaát laø vaøo thaùng 9, tænh Quaûng Trò ñaõ laø hieän tröôøng cuûa moät cuoäc tieâu dieät coù phöông phaùp, ñöôïc tieân lieäu, coù toå chöùc, ñeå loaïi tröø caùc ngöôøi theo ñaïo Chuùa, gaây ra bôûi ñaûng cuûa Vaên thaân, coù söï uûng hoä tinh thaàn cuûa ít nhaát laø hai quan phuï chính…” (Jabouille, baøi ñaõ daãn, sñd., tr. 434).
Caùc “nhaø truyeàn giaùo” ñoù chính laø Aldophe Delvaux, Henry de Pirey – nhöõng keû ñaõ ra veû khaùch quan, thöïc chaát laïi thuø haän saâu saéc Nguyeãn Vaên Töôøng, ngöôøi ñaõ bò Chính phuû Phaùp “ñaøy cho cheát” ! Gaït ñi nhöõng xuyeân taïc, boùp meùo, bòa ra caùi goïi laø yù nghó quaàn chuùng ñeå boâi nhoï cuûa caùc teân thöïc daân, taû ñaïo trong caùc baøi vieát cuûa chuùng vôùi muïc ñích traû thuø, phuïc haän, seõ thaáy söï thaät lòch söû ñaõ dieãn ra.
Söï thaät lòch söû aáy ñaõ dieãn ra, bôûi leõ, Trieàu ñình Hueá vôùi löïc löôïng vuõ trang khaép caùc tænh ñang bò suy yeáu, nhöng thaät söï löïc löôïng quaân söï cuûa Phaùp cuõng khoâng lôùn, neân vaán ñeà do tình theá ñaët ra laø caàn phaûi tieâu dieät boïn “döõu daân” noäi phaûn, nhaèm coâ laäp boïn thöïc daân Phaùp, bieán chuùng laâm vaøo tình caûnh nhö “cua gaõy caøng”, maëc duø chuùng chieám ñöôïc kinh thaønh Hueá, thaäm chí chuùng ñaët ñöôïc aùch “ baûo hoä” leân coå cuûa daân toäc ta! (Xem theâm: Delvaux, baøi ñaõ daãn, sñd., tr. 47; Tsuboi, sñd.[trích daãn Puginier qua Louvet], tr. 82 (6)).
Vaø bôûi leõ, quan troïng, quyeát ñònh hôn, aáy laø khoâng coøn caùch naøo khaùc, trong ñieåm ñænh cuûa maâu thuaãn ñoái khaùng, giöõa löïc löôïng daân toäc, yeâu nöôùc vôùi boïn thöïc daân Phaùp maø haäu thuaãn cuûa chuùng laø “taû ñaïo”. Ñoù laø bieän phaùp chaúng ñaëng ñöøng tröôùc söï laán hieáp cuûa thöïc daân vaø “döõu daân”, ñeå cuûng coá laïi chính quyeàn nhaèm laøm haäu phöông cho phong traøo Caàn vöông, choáng Phaùp baèng vuõ trang vaø baèng thöông thuyeát. Bieän phaùp baïo löïc quyeát lieät aáy, xuaát phaùt töø tình theá: khoâng coøn haäu phöông, haäu thuaãn nöôùc ngoaøi naøo khaùc! Chuùng toâi nhaán maïnh: khoâng coøn haäu phöông, haäu thuaãn nöôùc ngoaøi naøo khaùc!(7). Vaû laïi, ñaâu chæ bôûi meänh leänh cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng phoái hôïp vôùi Duï Caàn vöông cuûa Haøm Nghi, Toân Thaát Thuyeát, trong cuoäc noåi daäy toaøn quoác naøy, maø coøn do chính söùc maïnh quaät khôûi hoaøn toaøn töï giaùc cuûa nhaân daân!
Chuùng toâi ñaõ ñoái chieáu vôùi “Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân” ñeä nguõ kæ (taäp 36, sñd., tr. 244 – 246), vaø thaáy raèng hieän thöïc maùu löûa aáy laø coù thaät. Tuy nhieân, coøn phaûi thaáy roõ, Delvaux, Puginier, H. Ravier, Jabouille, caùc teân thöïc daân khaùc ñaõ thoåi phoàng con soá giaùo daân theo Phaùp xaâm löôïc ñeán möùc kinh hoaøng. Söï thoåi phoàng quaù ñaùng aáy (ngay caû trong veø “Thaát thuû kinh ñoâ”, Nxb. TH., 1983, caùc caâu 1337 – 1348) laø nhaèm bieän minh cho vieäc Phaùp ñaët aùch ñoâ hoä leân coå daân toäc ta, nhaèm kích ñoäng giaùo daân ôû “maãu quoác” vaø Toøa thaùnh La Maõ (8).
Nhö theá, chæ coù theå laø: vì tình huoáng lòch söû, Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng theå baøy toû cho moïi ngöôøi bieát, chính oâng cuøng Toân Thaát Thuyeát ñaõ chuaån bò, roài cuøng tieán haønh cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi, laïi phoái hôïp lieân laïc thöôøng xuyeân vôùi phong traøo Caàn vöông cuõng theo caùch vöøa tieán coâng vuõ trang (keû ñaùnh), vöøa “khoâng bieát gì” (ngöôøi ñaøm), cho ñeán ngaøy Nguyeãn Vaên Töôøng bò ñaøy ñi Coân Ñaûo; vaø uy tín Nguyeãn Vaên Töôøng quaù lôùn, chuùng ñaøy oâng tít taän Tahiti, gaàn nam chaâu Myõ, sau nhieàu thuû ñoaïn li giaùn Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi Toân Thaát Thuyeát (nhö vuï ñoát nhaø Nguyeãn Vaên Töôøng chaúng haïn)!
Vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy, laïi theo Delvaux, ngoaïi vuï Paris taïi Vieät Nam, trong baøi vieát ôû saùch ñaõ daãn, tr. 80: “Moät söï maâu thuaãn saâu xa chia reõ töôùng De Courcy vaø oâng De Champeaux, nhaát laø ñoái vôùi vaán ñeà oâng phuï chaùnh Töôøng. Vò töôùng thì quaû quyeát laø oâng Töôøng luoân luoân lieân laïc vôùi oâng Thuyeát vaø [tröôùc ñoù – TXA. ct.] laïi nhuùng tay vaøo moïi cuoäc aâm möu laät ñoå, vaø ñem xuoáng taøu ñaøy ñi Coân Ñaûo ngaøy 6.9 [1885 – TXA. ct.]… […] laïi chuyeån ñeán Tahiti […]. OÂng De Champeaux laïi cho raèng aûnh höôûng cuûa oâng Töôøng laø raát lôùn… […]”.
Taát nhieân, Delvaux vaãn caøi vaøo baøi vieát, ngay caû ôû ñoaïn vaên treân nhöõng caâu chöùa ñöïng söï mò daân, söï thaát thieät, chaúng haïn nhö söï “ñoä löôïng” cuûa chuùng, thôøi ñieåm Nguyeãn Vaên Töôøng cheát (xem theâm chuù thích (15)).
Chuùng toâi cuõng khoâng trích daãn ñeå nhaèm neâu leân söï maâu thuaãn trong noäi boä keû thuø, caùch ñoái xöû ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, theo quan ñieåm thöïc daân rieâng cuûa moãi teân ñaàu soû giaëc. Ñieàu ñaùng löu yù, chuùng “quaû quyeát laø oâng Töôøng luoân luoân lieân laïc vôùi oâng Thuyeát”, “aûnh höôûng cuûa oâng Töôøng laø raát lôùn”. Ñieàu naøy khôùp vôùi “Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân”: hai maät duï Haøm Nghi göûi veà, vaø chaéc haún coù nhöõng taäp taâu ñoái cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng göûi leân chieán khu Taân Sôû. Vieäc aùn saùt Quaûng Trò Toân Thaát Nam ñöôïc uûy nhieäm leân Taân Sôû hoïp vôùi Toân Thaát Thuyeát cuõng ñaõ ñöôïc ghi nhaän roõ (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 229).
Phöông thöùc “ khoâng bieát gì”, khaùc vôùi laàn thaønh coâng cuoái naêm 1873 böôùc sang 1874, laø laàn naøy (1885) khoâng coù ñoaïn keát chieán thaéng, neân Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng ñöôïc dòp cuøng Toân Thaát Thuyeát baøy toû tröôùc Tam Cung vaø ñình thaàn cuøng nhaân daân. Tuy nhieân, Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn bieát roõ ñieàu ñoù. Chi tieát Duï Caàn vöông vaø maät duï göûi Nguyeãn Vaên Töôøng töø Taân Sôû (Cam Loä, Quaûng Trò) ñöôïc vieát moät ngaøy, phaùt ñi vaø göûi veà moät luùc (02.6 AÁt daäu, 1885) ñaõ laøm saùng toû. Vaø baûn aùn chung thaåm caùo thò cuûa hai teân De Courcy, De Champeaux, voâ hình trung, laøm saùng toû nhö moät xaùc quyeát cuûa “laân söû” (tín söû). Chuùng toâi sau khi nghieân cöùu troïn ñeä töù, ñeä nguõ, ñeä luïc kæ (taäp 27 – taäp 38) cuûa “Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân”, löu yù ñeán “baûn aùn” veà Nguyeãn Vaên Töôøng, ñaõ hôn moät traêm naêm tröôùc ñöôïc Quoác söû quaùn caån thaän ghi cheùp laïi, thaáy raèng baûn aùn cuûa thöïc daân ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng , “keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung” cuûa chuùng, voâ hình trung maø hieån nhieân, laø baûn aùn ñeïp nhaát, röïc rôõ nhaát, chöa töøng coù trong giai ñoaïn ñaàu choáng Phaùp cuûa daân toäc ta, moät giai ñoaïn lòch söû bi huøng nhaát vôùi moät nhaân vaät bi huøng nhaát: Nguyeãn Vaên Töôøng!
Taát nhieân, phöông thöùc “khoâng bieát gì” cuõng ñaõ gaây ra quaù nhieàu ngoä nhaän vaø deã bò xuyeân taïc. Soùng ñoâi vôùi oâng, ngöôøi cuøng thöïc hieän keá hoaïch khaùng chieán vôùi oâng (maëc duø Toân Thaát Thuyeát tröôùc thaùng 11 aâl., 1881, haàu nhö khoâng bieát gì veà Taân Sôû, heä thoáng sôn phoøng vaø thöôïng ñaïo Bình Ñònh – Ngheä An), Toân Thaát Thuyeát nhaän taát caû haøo quang bi traùng. Noùi theá, thöïc ra, Toân Thaát Thuyeát cuõng bò xuyeân taïc, boâi nhoï, nhöng keû thuø khoù loøng xuyeân taïc, boâi nhoï hôn, vaø haäu theá cuõng deã thanh minh hôn, bôûi Toân Thaát Thuyeát laø hình aûnh cuûa ngöôøi khaùng chieán trong ñieàu kieän beá taéc chung cuûa caùc nöôùc AÙ, Phi, Myõ la tinh thuôû baáy giôø! Trong khi ñoù, ngöôøi ta deã ñaùnh ñoàng hoaëc nhaàm laãn Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi caùnh chuû “hoøa”, ñaàu haøng!(Xem theâm: chuù thích (13)).
Phöông thöùc toång hôïp, “khoâng bieát gì” (keû ôû, ñaáu tranh baèng thöông thuyeát) vaø chieán ñaáu vuõ trang (ngöôøi ñi, ñaáu tranh baèng quaân söï), Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát ñaõ hôïp löïc tieán haønh, trong laàn Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885), daãu sao, cuõng ñaõ saùng toû.
(Veà vieäc Nguyeãn Vaên Töôøng cuøng Toân Thaát Thuyeát baøn baïc keá hoaïch, cuøng toå chöùc cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi, 23.5 AÁt daäu [1885], xem Böûu Keá, Chuyeän trieàu Nguyeãn, Nxb. Thuaän Hoaù, 1990, tr. 59, tr. 95 – 101, ñaëc bieät laø tr. 97 – 98; xin xem theâm: Phaïm Vaên Sôn, Vieät Nam caùch maïng caän söû, Saøi Goøn, 1963, tr. 29 – 31; Nguyeãn Baù Theá, Nguyeãn Q. Thaéng, Töø ñieån nhaân vaät lòch söû Vieät Nam, Nxb. VHTT., 1999, tr. 706 – 707; Daäu tuaát nieân gian phong hoûa kí söï, trong “Ñaëng Ñöùc Tuaán…”, Lam Giang, Voõ Ngoïc Nhaõ söu taàm, Saøi Goøn, 1970, tr. 478 – 479; Silvestre, Khoa hoïc chính trò kæ yeáu, 1898, tr. 93 – 94; Gosselin (taùc giaû L’Empire d’Annam, Paris, 1904) cuõng coù yù kieán nhö vaäy beân caïnh nhöõng chi tieát bòa taïc khaùc. Sôû dó chuùng toâi cho raèng ñieàu ñoù laø ñuùng vì ÑNTL.CB, ñeä luïc kæ, taäp 37, sñd., tr. 35 cuõng keát aùn (!) Nguyeãn Vaên Töôøng… “ñeàu laø beø ñaûng laøm loaïn”; “thöïc laø caên nguyeân tai vaï” (tr. 33), “Nguyeãn Vaên Töôøng lieàn quyû quyeät ñem thaân quay veà thuù toäi vôùi quan ñoâ thoáng Phaùp, roài ñaõ bò toäi löu” (tr. 132 – 141); trong VNSL., Traàn Troïng Kim cuõng duøng chöõ “ñaàu thuù” vôùi nghóa ñaàu haøng (taát nhieân laø “traù haøng”, vaø traù haøng ñeå tieáp tuïc ñaáu tranh, ñeå phe chuû “hoaø”, thaân Phaùp, taû ñaïo khoûi cöôùp chính quyeàn…). Taïi sao Traàn Troïng Kim vaø chuùng laïi baûo Nguyeãn Vaên Töôøng “ñaàu thuù”, “traù haøng”, coøn nhöõng ngöôøi veà hôïp taùc vôùi chuùng thì khoâng? Phaûi chaêng veà sau, Phaùp bieát Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát baøn ñònh tröôùc? Raát tieác cuoái cuøng oâng vaãn bò “töông keá töïu keá” cuûa Caspar, De Courcy… Chaéc chaén oâng ñaõ lieäu tröôùc nguy cô aáy, nhöng khoâng coøn caùch naøo khaùc, ñeå cöùu vaõn tình hình kinh ñoâ thaát thuû, neân “ñaønh lieàu may ruûi vôùi trôøi” moät laàn nöõa!).
2.b. Trong hai thaùng sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø bò thaát thuû, töø 05.7 ñeán 06.9.1885, caùc nhaø söû hoïc thöôøng quy heát traùch nhieäm cho Nguyeãn Vaên Töôøng. Caàn thaáy roõ, trong hai thaùng ngaén nguûi aáy, Nguyeãn Vaên Töôøng heát bò quaûn thuùc bôûi lính Phaùp, ñaïi uyù Schmitz (A. Delvaux, baøi vieát treân, sñd., tr. 77), laïi bò chi phoái bôûi De Courcy, Caspar, tröïc tieáp laø De Champeaux, phoù coâng söù Hamelin. De Champeaux trôû thaønh thöôïng thö Boä Binh, Cô maät vieän ñaïi thaàn cuûa Trieàu ñình Hueá!
Veà caùi aùn töû hình cuûa Ñaëng Höõu Phoå (con trai cuûa phoø maõ Caùt, ñoàng höông vôùi Nguyeãn Luaän), ÑNTL.CB., taäp 36, sñd. ñaõ ghi roõ noäi dung ôû tr. 240 – 241: Ñaëng Höõu Phoå choáng vieäc phuû Thöøa Thieân söùc cho huyeän Quaûng Ñieàn taêng cöôøng quaân soá. Nhö theá, voâ hình trung Ñaëng Höõu Phoå ñaõ tieáp tay cho Phaùp trong vieäc Phaùp yeâu caàu Trieàu ñình khoâng ñöôïc taùi vuõ trang (taäp 36, sñd., tr. 223). Veà phía Phaùp, daãu vaäy Phaùp vaãn xem Ñaëng Höõu Phoå noåi loaïn! Vaø chính Ñaëng Huy Xaùn, chuù ruoät cuûa Ñaëng Höõu Phoå, ñaõ löøa baét oâng, ñem noäp cho giaëc (theo moät soá tö lieäu vaø Ñaëng phaû)! Vuï Leâ Trung Ñình cuõng nhö theá, nhöng ôû daïng cuï theå khaùc. Leâ Trung Ñình laïi toân phuø Tuy Lí vöông (taäp 36, sñd., tr. 238), moät nhaø thô chuû “hoøa”, caâu keát vôùi Phaùp thôøi Hieäp Hoøa, bò ñaøy vaøo Quaûng Ngaõi! Do vieäc toân phuø naøy, ngöôøi ta töôûng Leâ Trung Ñình laø keû cô hoäi! Ñuùng nhö moät caâu trong saéc duï cuûa Töø Duõ laâu nay voán do Nguyeãn Nhöôïc thò Bích vieát thay: “Ba thaùng bôõ ngôõ, boán bieån aàm vang” (taäp 36, sñd., tr. 250; Ñaïi Nam lieät truyeän, taäp 3, Nxb. TH., 1993, tr. 78)! Ñaëng Höõu Phoå, Leâ Trung Ñình yeâu nöôùc, choáng Phaùp, nhöng laïi quôø quaïng, thieáu saùng suoát. Söï chæ ñaïo cuûa Toân Thaát Thuyeát, Nguyeãn Vaên Töôøng cuõng chöa saâu saùt, cuï theå töøng “böôùc ñi”. Khôûi nghóa höôûng öùng duï Caàn vöông laø ñuùng, nhöng choáng Trieàu ñình luùc Nguyeãn Vaên Töôøng coøn giöõ vò theá hay toân phuø Tuy Lí vöông laø sai (maëc duø Mieân Trinh töø choái)! Bôûi leõ, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn “nhaát daïng” vôùi Toân Thaát Thuyeát trong nhieäm vuï “keû ôû”, “ngöôøi ñi”. Vaû laïi, quyeát aùn Ñaëng Höõu Phoå laø do trieàu nghò, Trieàu ñình laïi coù caû De Champeaux ôû vò trí troïng thaàn, chuû choát, quyeát ñònh! Töø Duõ, Mieân Ñònh chuaån y! Coøn Leâ Trung Ñình laïi do chính caùc tænh thaàn vaø Nguyeãn Thaân hoäi baøn, cheùm tröôùc, baùo caùo sau! (taäp 36, sñd., tr. 239). Do ñoù, khoâng theå quy heát moïi vieäc Phaùp nhaân danh Trieàu ñình ñeå ñoå caû cho Nguyeãn Vaên Töôøng! Vôùi chính trò, chuùng ta phaûi thoâng caûm, thaäm chí coù nhöng vieäc raát khoå taâm, cuõng phaûi vôø chaáp nhaän ñeå qua maét giaëc Phaùp vaø phe chuû “hoøa”, chaúng haïn nhö cuøng Tröông Quang Ñaûn vieát thö cho Hoà [Vaên] Hieån ñöa Haøm Nghi – linh hoàn cuûa cuoäc khaùng chieán – veà laïi Hueá trong khi Phaùp vaãn tieáp tuïc laán hieáp (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 235)[(9) vaø xem theâm chuù thích (11)].
Nhöng cuõng caàn thaáy roõ, saéc duï veà vieäc truy baét Toân Thaát Thuyeát, Traàn Xuaân Soaïn, treo giaûi cho ai baét ñöôïc, cheùm ñöôïc, chính Ñoàng Khaùnh veà sau cuõng xaùc nhaän laø do Töø Duõ ban haønh (taát nhieân Töø Duõ cuõng ñaønh phaûi theo yeâu caàu cuûa Phaùp!) (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 235 – 236; taäp 37, sñd., tr. 175).
Hôn nöõa, söû hoïc phaûi phaân taùch roõ “hö chieâu” vaø “thöïc chieâu” ! Nhöõng gì Nguyeãn Vaên Töôøng laøm ñöôïc cho vieäc taùi cuûng coá vöông quyeàn nhaø Nguyeãn töø Trieàu ñình cho ñeán huyeän xaõ, cho phong traøo Caàn vöông laø nhöõng chæ ñaïo vöøa thaønh vaên, vöøa khaåu leänh, vöøa coâng khai, vöøa baùn coâng khai, trong nhöõng luùc thoaùt khoûi ñoâi maét cuù voï cuûa boïn De Champeaux, boïn chuû “hoøa” (thöïc chaát laø ñaàu haøng) (9)…
Trong moät maät duï töø Taân Sôû göûi veà cho hoaøng toäc (07.6 AÁt daäu [18.7.1885]), sau khi hieåu roõ nhöõng gì Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ tieán haønh ôû Hueá, Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) ñaõ vieát:
“Nay ñaõ coù phuï chính huaân thaàn Nguyeãn khanh [töùc Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] ôû laïi giaûng noùi, che chôû nhieàu vieäc, hôi ñöôïc yeân oån; huaân thaàn taâm söï nhö theá, caùng ñaùng nhö theá, thöïc laø ñau khoå quaù chöøng. Nhaân vaät nöôùc ta, nhöõng ngöôøi trung nghóa töø xöa, töôûng khoâng hôn ñöôïc. Traãm cuõng duï cho ñaïi thaàn aáy heát loøng baøn tính coâng vieäc, taâu chôø quyeát ñònh” (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 227). Ñoù laø maät duï göûi cho hoaøng toäc, Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) ñaõ vieát veà Nguyeãn Vaên Töôøng nhö vaäy. Vaø, ñuùng ra, moïi saùch löôïc ñeàu do Nguyeãn Vaên Töôøng goùp phaàn vaïch ra, töø naêm 1866 (ÑNTL.CB., taäp 31, sñd., tr. 86 – 89, tr. 103…), Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) chæ nhaéc laïi. Ñieàu ñaùng löu yù trong maät duï naøy laø Haøm Nghi, Toân Thaát Thuyeát ñaõ raát thaáu hieåu vaø chia seû noãi khoå taâm xeù ruoät cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng trong nhieäm vuï lòch söû vôùi vai troø ñaøm phaùn ñaõ ñöôïc phaân coâng, töø sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø bò thaát thuû.
2.c. Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, töø taäp 36 trôû veà tröôùc, duø ôû trong xieàng xích yù heä baûo hoaøng, vaãn theå hieän ñöôïc tinh thaàn choáng Phaùp, laäp tröôøng yeâu nöôùc. ÔÛ taäp 36, sñd., tr. 247, ñaõ ghi roõ:
“Ñoâ thoáng Ñaïi Phaùp laø Coâ-ra-xy [De Courcy – TXA. ct.] baét thaùi phoù, Caàn Chaùnh ñieän ñaïi hoïc só, laõnh Laïi boä thöôïng thö, kieâm sung Cô maät vieän ñaïi thaàn, Kì Vó quaän coâng, laø Nguyeãn Vaên Töôøng xuoáng taøu thuûy chaïy ñi Gia Ñònh. Cöù theo lôøi caùo thò cuûa khaâm söù Tham-boâ [De Champeaux – TXA. ct.] noùi: Vaên Töôøng töøng ñaõ choáng cöï nöôùc aáy [nöôùc Phaùp – TXA. ct.] thöïc ñaõ nhieàu naêm. Töø khi cuøng Toân Thaát Thuyeát sung laøm phuï chaùnh, chæn [: voán – TXA. ct.] laïi ñoång suaát quan quaân noåi daäy coâng kích quan binh nöôùc aáy [nöôùc Phaùp – TXA. ct.]; vaø Vaên Töôøng do ñoâ thoáng aáy xin [chính phuû Phaùp – TXA. ct.] cho hai thaùng [nhaèm ñeå – TXA. ct.] lo lieäu vieäc nöôùc cuøng Baéc kì cuøng ñöôïc laëng yeân voâ söï; [kì thöïc – TXA. ct.] ñeán ngaøy 27 thaùng aáy heát haïn, maø caùc tænh taû kì veà phía nam (9),(10), coù nhieàu nôi noåi quaân cheùm gieát daân giaùo. Ñeán ñaây ñoâ thoáng aáy ñònh aùn, ÖNG [:NEÂN ; PHAÛI] keát toäi löu.
Hoâm aáy chôû ñem Vaên Töôøng ñeán cöûa bieån Thuaän An. Buoåi chieàu Nguyeãn Höõu Ñoä, Phan Ñình Bình ñi taøu thuûy Phaùp cuõng veà ñeán cöûa bieån aáy.
(Thuyeàn Phaùp chôû Vaên Töôøng ñeán Gia Ñònh, sau chôû goàm caû Phaïm Thaän Duaät, Leâ Ñính ñem veà nöôùc aáy [thuoäc ñòa Tahiti – TXA. ct.]; Thaän Duaät trong khi ñi ñöôøng bò oám cheát ôû trong taàu, buoâng xaùc xuoáng bieån) …”.
Ñoù laø baûn keát aùn cuûa thöïc daân Phaùp! (Xem laïi: Delvaux, bñd., sñd., tr. 79).
Baûn keát aùn caùo thò aáy ñaõ laøm buøng leân moät cuoäc “saùt taû” döõ doäi taïi Quaûng Trò töø ngaøy 06.9.1885 (28.7 aâl., AÁt daäu)! ( Xem laïi: Jabouille, bñd., sñd., tr. 434, 439…).
Vaø ñaây laø quoác thö cuûa teân vua tay sai, buø nhìn Ñoàng Khaùnh, coù chi tieát vu vaï, ñoå toäi khoâng ñuùng söï thaät, coù chi tieát khaúng ñònh ñuùng (ñoái chieáu vôùi ngoân ngöõ töôøng minh, cuoái taäp 35 vaø troïn taäp 36, sñd.). Lôøi leõ aáy – gioïng löôõi cuûa y:
“Quyeàn thaàn laø Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát […]. Ngaøy 23 thaùng 5 naêm nay, kinh thaønh thaát thuû, xe tieân ñeá dôøi ñi, hai ngöôøi aáy thöïc laø caên nguyeân cuûa tai vaï […]” (ÑNTL.CB., kæ ñeä luïc – kæ bò “baûo hoä”, taäp 37, sñd., tr. 33) (9).
Ñình thaàn, noùi theo caùch noùi cuûa Traàn Troïng Kim, “nhieàu ngöôøi ñaõ bieát theo chính saùch baûo hoä cho neân moïi vieäc trong Trieàu ñeàu ñöôïc yeân oån” (VNSL., b.1964, tr. 554 vaø 555). Ñình thaàn aáy cuøng Toân nhaân phuû keát aùn (!):
“Toân nhaân phuû vaø ñình thaàn daâng sôù taâu baøy toäi traïng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, xin töôùc heát quan töôùc vaø tòch thu gia saûn; tham tri Tröông Vaên Ñeã ñaõ quaù coá, vaø chöôûng veä Traàn Xuaân Soaïn, ñeàu laø beø ñaûng laøm loaïn, cuõng töôùc caû quan chöùc. Trong boïn aáy, thì Toân Thaát Thuyeát, Traàn Xuaân Soaïn, xin do quan ñòa phöông xeùt baét baèng ñöôïc vaø cheùm ngay, ñeå toû roõ hieán phaùp trong nöôùc. Vua nghe theo” (taäp 37, sñd., tr. 35) (9),(11).
Lôøi duï vaø caùo thò cuûa Ñoàng Khaùnh vaø khaâm söù Phaùp cuøng caùc khaâm sai cuûa Trieàu ñình, trong chieán dòch trieät haï uy tín nhoùm chuû chieán (in ra, nieâm yeát khaép nôi):
“Toùm laïi, laø do töï Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát loäng quyeàn […].Hai quyeàn thaàn aáy laàn naøy ñoùn laäp, nhieàu vieäc man muoäi [!], tröôùc thì lôïi veà deã khoáng cheá, sau chæ möu cho baûn thaân [!]; boãng döng gaây haán [!], nghieâng ñoå toân xaõ, baét hieáp vua chaïy ñi; Nguyeãn Vaên Töôøng lieàn quyû quyeät [? möu trí! – TXA. ct.] ñem thaân quay veà thuù toäi [!] vôùi quan ñoâ thoáng Ñaïi Phaùp, roài ñaõ bò toäi löu, Leâ Thuyeát [bò ñoåi hoï – TXA. ct.] thì soáng moät caùch taïm bôï trong röøng. May maø nöôùc Ñaïi Phaùp coù loøng nhaân thöù [!], giuùp ta chaán höng [!] ñöôïc nöôùc ñaõ maát [!], noái laïi ñöôïc theá ñaõ ñöùt, nöôùc nhaø ñoù môùi coøn [!]” (taäp 37, sñd., tr. 133) (9).
Ñuùng laø gioïng löôõi heøn haï, ñaùnh giaù ngöôïc moät caùch traéng trôïn taát caû!
“Duy traãm tin laø caùc só phu, thöïc tình laø nhaän nhaàm, chöù khoâng coù loøng laøm loaïn; Trieàu ñình ñaõ ñem ñaàu moái hoïa loaïn, laø töï Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát gaây ra, noùi roõ raøng vôùi quan Ñaïi Phaùp, ñaõ tin khoâng ngôø, ñeå cho Trieàu ñình ta phaûi xöû trí ngay, cho löông giaùo ñeàu ñöôïc yeân oån” (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 134) (9).
Cuõng nhö caùch thoåi phoàng, bòp bôïm, haøm hoà cuûa caùc teân thöïc daân, giaùn ñieäp ñoäi loát toân giaùo, khaùi nieäm, con soá “daân giaùo”, cuûa Ñoàng Khaùnh, Hector vaø caùc khaâm sai cuõng theá. Chuùng muoán bieán cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp xaâm löôïc, baûo veä vaên hoùa daân toäc thaønh cuoäc chieán tranh toân giaùo, coøn cuoäc xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp thaønh “thaùnh chieán”, “thaäp töï chinh” (baáy giôø nhaân daân, só phu goïi thaäp giaù laø thaäp aùc), nhaèm kích ñoäng giaùo daân ôûø “maãu quoác”, kích ñoäng caû Toøa thaùnh La Maõ (Rome)!
Thöïc ra, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát cuøng phoái hôïp meänh leänh, trong tình huoáng buoäc loøng phaûi ñeà ra keá saùch “chia taùch trieàu chính” (ñaùnh vaø ñaøm), chæ nhaèm vaøo thöïc daân Phaùp, boïn lính leâ döông (leùgionaire eùtrangeøre), boïn coá ñaïo laøm giaùn ñieäp cho Phaùp, boïn Vieät gian, trong ñoù coù moät boä phaän khoâng ít laø “döõu daân” ñích thöïc.
Söï kieän ñoù, ngay caû tröôùc khi Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy, Töø Duõ ñaõ hieåu ra, vaø baèng ngoân ngöõ töôøng minh, ñaõ chæ roõ nguyeân nhaân ñoàng thôøi ñaùnh giaù ñuùng, ít ra laø ôû hai ñieåm sau ñaây:
“Töø ñieàu öôùc taùi ñònh [Patenoâtre – TXA. ct.] ñaõ ñöôïc phaân minh, khieán nöôùc Phaùp tröôùc töï baïi hoøa gaây bieán, thì phaøm ai ôû ñaát vua, cuõng ñeàu thuø gheùt [giaëc Phaùp – TXA. ct.], ai baûo laø khoâng neân. Khoâng gì baèng cuoäc nghóa cöû ñeâm 22 thaùng 5 naêm nay…” (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., cuoái tr. 244), goàm caû hieän thöïc maùu löûa sau ñoù…
Tuy theá, caùo thò nieâm yeát cuûa trieàu Ñoàng Khaùnh vaø Hector cuøng caùc khaâm sai coá nhieân vaãn laø luaän ñieäu vôùi caùch ñaùnh giaù ngöôïc theo tieâu chí goïi giaëc baèng ngaøi, goïi ngöôøi yeâu nöôùc baèng nghòch, nghóa cöû quaät khôûi laø laøm loaïn:
“Nay Leâ Thuyeát, troán traùnh ôû röøng gaäp gheành, moät thaân tuy nhoû, maø coi ñaát trôøi nhö coøn heïp; Nguyeãn Vaên Töôøng thì ñaõ bò ñi ñaøy; töùc laø trôøi tröø keû taät aùc […]. Khoâng ngôø boïn ngöôi [töùc laø caùc só phu, nhaân daân – TXA. ct.] theo yù laøm lieàu, […] khaùng cöï meänh leänh Trieàu ñình, cam taâm heát loøng trung vôùi keû thuø [töùc laø Haøm Nghi, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, nhöng theo maïch vaên, thì chæ nhaém ñeán hai phuï chính – TXA. ct.], töø Haûi Vaân trôû vaøo nam, khoâng choã naøo laø khoâng loaïn [khôûi nghóa – TXA. ct.], raát ñaùng quaùi laï; sao khoâng xem chaâu Hoan, chaâu Dieãn, Quaûng Bình, Quaûng Trò, möôïn tieáng laø xöôùng nghóa, caàn vöông, ñeàu ñem thaân boùn cho ñoàng coû, möôøi nhaø thì chín nhaø heát saïch; coøn nhöõng keû loït löôùi, thì bò möa ñoäc, khí nuùi…” (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 138).
Nhöõng cöù lieäu treân, nhaát laø loøng trung thaønh cuûa só phu vaø nhaân daân trong phong traøo Caàn vöông ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, ñaõ khaúng quyeát khoâng heà coù Duï Caàn vöông soá 2 bao giôø! (Xem theâm: Traàn Vieát Ngaïc, baøi “Chieáu hay Duï Caàn vöông?”, Kæ yeáu Hoäi nghò khoa hoïc lòch söû, ÑHSP. TP.HCM., 20.6.1996, tr. 25 – 30).
Ñuùng nhö nhaän ñònh cuûa De Champeaux, uy tín, taàm aûnh höôûng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø nhoùm chuû chieán laø raát lôùn. Thaûo naøo chuùng tìm caùch li giaùn, khích töôùng, möu toan lôïi duïng, vaø vì khoâng lôïi duïng ñöôïc, chuùng laïi boâi nhoï ñeán theá, thaäm chí coøn bòa taïc ra caùi ñöôïc goïi laø “ Duï Caàn vöông soá 2” ! Ñoái vôùi chuùng ta, hai baûn keát aùn chung thaåm cuûa De Courcy, De Champeaux, cuûa Ñoàng Khaùnh, Trieàu ñình tay sai, buø nhìn, chính laø lôøi toång keát troïn veïn nhöõng cuoäc ñôøi ñaáu tranh kieân cöôøng maø linh hoaït, cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø cuûa nhoùm chuû chieán trong söï nghieäp chung cuûa bao só phu, cuûa nhaân daân choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, goàm caû hai thaùng vaø sau ñoù, töø sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 – 23. 5 AÁt daäu, 1885).
2.d. Cuõng roõ raøng Nguyeãn Vaên Töôøng, suoát caû quaõng ñôøi ñaáu tranh vôùi thöïc daân Phaùp, töø ñaàu ñeán luùc truùt hôi thôû cuoái cuøng ôû Papetti, thuû phuû xöù ñaûo Tahiti, nôi choán löu ñaøy caùc nhaø chính trò choáng Phaùp, oâng luoân soâi suïc moät moái caêm thuø saâu saéc ñoái vôùi boïn thöïc daân cöôùp nöôùc mình. Chính keû ñöùng ôû phía ñoái phöông, H. Le Marchant de Trigon, thanh tra chính trò vaø haønh chính An Nam, ngöôøi Phaùp, ñaõ vieát, trong NNBCÑH. (BAVH., 1917), taäp IV, Nxb. TH., 1998, tr. 272 – 273:
“Than oâi, ngay ngaøy hoâm sau [töùc laø ngaøy keá tieáp ngaøy 29.8.1875 – chuùng toâi caên cöù vaøo baøi vieát ñeå chua roõ – TXA. ct.], nhöõng thuû ñoaïn phaù roái coù heä thoáng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng (12) keùo daøi cho ñeán ngaøy chieám caûng Thuaän An [8.1883 – TXA. ct.], vaø coøn veà sau naøy, cho ñeán khi ñaøy keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung cuûa chuùng ta, vaø trong thôøi gian [bò löu ñaøy – TXA. ct.] ñoù, [Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] chaúng chòu hieåu bieát gì cuõng chaúng chòu queân gì”.
Keû thuø ñaõ vieát nhö theá veà Nguyeãn Vaên Töôøng (Kì Vó baù), goïi quaù trình ñaáu tranh choáng Phaùp treân maët traän chính trò, ngoaïi giao cuûa oâng moät caùch khieám nhaõ nhö vaäy: “nhöõng thuû ñoaïn phaù roái coù heä thoáng”! Thöïc ra, ñoù laø moät quaù trình ñaáu tranh cam go ñaày möu trí, lieân tuïc, nhaát quaùn, kieân ñònh, beàn bæ suoát maáy chuïc naêm trôøi laøm quan. Vaø quaû thaät, oâng laø “keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung” cuûa thöïc daân Phaùp cho ñeán luùc bò ñaøy, bò cheát. Laøm sao chuùng mua chuoäc ñöôïc oâng, khieán oâng buøi tai queân ñi moái caêm thuø giaëc Phaùp canh caùnh trong loøng vaø noãi ñau ñaùu tìm caùch cöùu nöôùc, cöùu daân, queùt saïch boïn chuùng, ngay trong thôøi gian bò ñaøy, ngay trong phuùt cuoái cuøng cuûa ñôøi mình, ngaøy 30.7.1886!
Ñoù chính laø cô sôû lòch söû cuûa ñieàu Nguyeãn Vaên Töôøng muoán göûi laïi nghìn sau trong boán chöõ: “nhaát daïng” vaø “u trung”:
“Ñöôøng nuùi vaïn truøng lo kieäu bieác
Loøng toâi moät daïng giöõ saân son”
“Nieàm trung saâu kín, sau ai toû ?
Toå quoác, vua, daân, ñaâu naëng hôn?”.
(Chia taùch trieàu chính…).
Boán chöõ “nhaát daïng”, “u trung” ñaõ ñöôïc baûo chöùng baèng söï thaät lòch söû!
3) “Toå quoác, vua, daân, ñaâu naëng hôn?”. Loøng trung cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá – kieân quyeát choáng giaëc vaø boïn phaûn quoác – ñaõ laøm saùng choùi chöõ trung chaân chính, raát coå ñieån vaø raát truyeàn thoáng.
Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá ñaõ choïn löïa ñuùng trong bi kòch ôû ñænh ñieåm maâu thuaãn. Hoï cuõng ñaõ traû lôøi ñuùng caâu hoûi: “Xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?”, trong söï phaân coâng cho ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø trong vieäc giao nhieäm vuï sau ñeâm lòch söû 22 – 23.5 AÁt daäu (chæ töø 05.7.1885 ñeán 06.9.1885! Tieác thay!).
Ngöôøi noâng caïn hoaëc cam taâm caàu “hoøa”, thöïc chaát laø baùn nöôùc caàu vinh, chí ít laø caàu an, cöù maõi löøa mình doái ngöôøi, cho raèng Nguyeãn Vaên Töôøng “tham lam”, “taøn nhaãn”, “quyû quyeät”, Toân Thaát Thuyeát “ít hoïc”, “heøn nhaùt”, “hieáu saùt” vaø cuõng “tham lam”, “quyû quyeät”, Phaïm Thaän Duaät “ñaøo nguõ” (“boû cuoäc”)… voâ tình hoaëc chuû yù rôi vaøo luaän ñieäu tuyeân truyeàn vöøa mò daân, vöøa ñoäc aùc: “ñaäp tan taønh” uy tín cuûa nhöõng trung thaàn saùng suoát, heát loøng vì nöôùc, vì daân vaø vì trieàu Nguyeãn; vaø tröôùc maét thuôû baáy giôø laø “ñaäp tan taønh” quoác keá “chia taùch trieàu chính” nhöng vaãn “nhaát daïng” cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, nhaèm daäp taét phong traøo Caàn vöông (13) (xin xem laïi: chuù thích (11)).
Nguyeãn Vaên Töôøng duõng caûm, möu trí vaø nhaän moät keát quaû bi ñaùt, ñaäm tính hi sinh cao caû hôn Toân Thaát Thuyeát nhieàu laàn. Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät Nguyeãn Traõi, tuy bi kòch moãi ngöôøi moät khaùc – khoâng coù quan heä yeâu ñöông gì vôùi Hoïc phi (baø ñöôïc phong hoaøng thaùi phi nhö meï ruoät cuûa Hieäp Hoøa, vì Hieäp Hoøa ñaõ taïo ra tieàn leä).
Tö lieäu ñöôïc vieát bôûi thöïc daân, tay sai (15), bôûi nhöõng ngöôøi bò boù buoäc baèng xieàng xích baûo hoaøng, keå caû nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc thieån caän, vì thieån caän maø sa vaøo aâm möu li giaùn (aâm möu li giaùn caû sau ngaøy 23.5 AÁt daäu,1885) cuûa Phaùp, cuûa caùc teân thöïc daân ñoäi loát giaùm muïc, linh muïc, caàn ñöôïc ñoïc moät caùch tænh taùo vôùi söï phaân tích, ñaõi loïc khoa hoïc. Chæ trong vieäc pheá laäp töø 1883 ñeán 1884, cuõng ñaõ laém vaán ñeà!
Tuy nhieân, cuoái cuøng, söï thaät lòch söû ñaõ ñöôïc saùng toû, keå caû chöõ trung trong quan heä ñoàng chí.
Söï thaät lòch söû ñaõ saùng toû, ít ra laø töø döôùi trieàu vua Thaønh Thaùi, coù ñieàu, coù laém ngöôøi khoâng coù ñieàu kieän nhìn thaúng vaøo söï thaät lòch söû, vaøo chaân dung cao ñeïp, anh huøng bi traùng ñích thöïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán, maëc duø chæ laø nhöõng chaân dung chöa toûa saùng heát ñoä saùng, bôûi boä söû, daãu laø tín söû, vaãn bò nhuoäm maøu saéc baûo hoaøng (taäp 27 – taäp 36), roài maøu saéc phaûn quoác, vôùi caùch ñaùnh giaù ngöôïc (taäp 37 – taäp 38)! Kæ ñeä töù (1847 – 1883) vaø kæ ñeä nguõ (1883 – 06.9.1885) phaûi caát vaøo kho söû vaø phaùt haønh haïn cheá, trong khi ñoù, kæ ñeä luïc (06.9.1885 – 1888) laïi bò truyeàn baù khaép caû nöôùc, duøng ñeå giaûng daïy trong nhaø tröôøng thöïc daân nöûa phong kieán!
(Chính Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, ñeä töù vaø ñeä nguõ kæ, bieân soaïn chuû yeáu döôùi thôøi Thaønh Thaùi, laïi khaéc in cuõng ôû thôøi Thaønh Thaùi, naêm thöù 6 (1894) ñeán naêm thöù 14 (1902) – Thaønh Thaùi laø con trai cuûa Duïc Ñöùc! – ñaõ laøm saùng toû nhaân caùch ñaïo ñöùc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng trong bi kòch bò vu khoáng naøy, cuõng nhö taát thaûy nhöõng vuï vieäc khaùc, moät caùch chi tieát trong haïn cheá cuûa yù heä baûo hoaøng! [ÑNTL.CB., caùc taäp 27 – 36, sñd.; lôøi duï vaø tôø taâu veà vieäc khaéc in, tr. 12 vaø tr. 17 (taäp 27), tr. 5 vaø tr. 13 (taäp 36)]. Coøn ñeä luïc kæ goàm hai taäp 37, 38 vieát veà trieàu Ñoàng Khaùnh, khaéc in vaøo naêm 1909, coù lôøi duï cuûa Duy Taân (coøn quaù beù) ngôïi ca caû Ñoàng Khaùnh (14) buø nhìn, tay sai heøn haï, choáng ngöôøi yeâu nöôùc chaân chính vaø phong traøo Caàn vöông aáy [ÑNTL.CB., taäp 37, tr. 5 – 6], haún laø ÑAÙNH GIAÙ NGÖÔÏC ñeå löu söï thaät. Chính Duy Taân laïi theo con ñöôøng cuûa Haøm Nghi, vôùi söï baøn baïc, thöïc hieän keá hoaïch cuøng Thaùi Phieân, Traàn Cao Vaân, cuõng laø theo keá hoaïch 1885 cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát tröôùc ñoù. Hai vò vua yeâu nöôùc naøy ñaõ bò Phaùp löu ñaøy nhö Nguyeãn Vaên Töôøng. [Chuùng toâi khoâng muoán noùi ñeán giai ñoaïn sau cuûa vua Duy Taân!]).
Nhö vaäy, töø nhieàu nguoàn tö lieäu, cuûa thöïc daân, tay sai, giaùn ñieäp ñoäi loát Thieân Chuùa giaùo (15), tö lieäu caên baûn vaø quan troïng nhaát laø cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (quan ñieåm cheùp söû töø choã yeâu nöôùc, choáng Phaùp, choáng taû ñaïo, coá nhieân vaãn baûo hoaøng, ít nhieàu ngu trung [hai kæ ñeä töù, ñeä nguõ] ñi ñeán chaáp nhaän tieâu chí ñaùnh giaù ngöôïc, goïi giaëêc xaâm löôïc baèng ngaøi, goïi nghóa só laø giaëc; choáng ngöôøi yeâu nöôùc chaân chính [kæ ñeä luïc]) ñeán caû tö lieäu suy dieãn, xuyeân taïc veà sau (goàm caû thieån caän, ngoä nhaäân), chuùng ta ñeàu coù theå ñi ñeán moät keát luaän nhaát trí veà troïn cuoäc ñôøi hoaït ñoäng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng. Nguyeãn Vaên Töôøng, moät nhaân caùch choùi saùng, moät nhaø hoaïch ñònh chieán löôïc, chieán thuaät, moät nhaø chính trò, ngoaïi giao taøi gioûi, giaøu möu trí, moät chieán só ôû vò trí laõnh ñaïo cao, ñích thöïc coù phaåm chaát anh huøng, bieát chieán ñaáu vaø bieát hi sinh moät caùch duõng caûm. Ñoù khoâng phaûi laø lôøi khaúng ñònh suoâng roãng, neáu chuùng ta thaät söï coâng taâm trong nghieân cöùu, suy ngaãm.
Vaø coù theå khaúng ñònh bi kòch cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng laø bôûi saùu chöõ: bình Taây, saùt taû, traù haøng vaø bôûi caâu thô “xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?”.
Hai caâu ñoái kính vieáng linh cöõu Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ theå hieän caûm nghó cuûa ngöôøi ñöông thôøi luùc baáy giôø veà keá saùch cuûa moät laõnh tuï ñaõ naém giöõ vaän meänh Ñaát nöôùc vaø ñaõ bò giaëc Phaùp xaâm löôïc löu ñaøy:
Quoác keá thò phi laân söû ñònh
Thieân phöông sinh töû nhaïn thö ñieâu!
(Vuõ Töû Vaên? Ñaøo Taán?)
Keá saùch [cho] Ñaát nöôùc, ñuùng [hay] sai,
[seõ do] tín söû [söû coù ñieàm con laân]
ñònh luaän
[ÔÛ] phöông trôøi, soáng [hoaëc ] cheát, thö xa
[buoäc vaøo chaân nhaïn cöù] vaät vôø
[trong gioù]
Keá nöôùc ñuùng sai trang söû quyeát
Phöông trôøi soáng cheát caùnh hoàng chao!
(Nguyeãn Maïnh Haøo dòch).
Taát nhieân lòch söû ñaõ ghi nhaän. Vaø Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng chòu traùch nhieäm sau khi oâng ñaõ bò löu ñaøy bieät xöù, töø ngaøy 6. 9.1885, tröôùc vaän meänh cuûa Toå quoác.
Maët khaùc, Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät nhaø thô. OÂng khoâng nhöõng coù taøi ngoân ngöõ, trong caùc vaên baûn ngoaïi giao, chính trò, trong ñaáu tranh ôû caùc cuoäc hoäi nghò nhö vua Töï Ñöùc ñaõ giaùn tieáp khen ngôïi khi so saùnh vôùi Nguyeãn Tö Giaûn (ÑNTL.CB., taäp 33, sñd., tr. 126 –127), Nguyeãn Vaên Töôøng coøn laø moät ngheä só cuûa ngheä thuaät ngoân töø tinh dieäu (lôøi chaâu pheâ ôû Thi taäp).
Chieán ñaáu ôû maët traän vôùi göôm ñao suùng ñaïn, ñaáu tranh trong thöông thuyeát ngoaïi giao vaø treân tröôøng chính trò, cuøng vôùi vieäc laøm thô, taát caû chæ laø moät, ñeàu khôûi töø traùi tim yeâu nöôùc, thöông daân, loøng caêm thuø giaëc vaø boïn tay sai.
TRAÀN XUAÂN AN
(1). “Giaûi trieàu…” coøn coù nghóa laø “tan taùc trieàu ñình…”.
Baøi thô naøy ñaõ ñöôïc truyeàn tuïng töø sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (23.5 AÁt daäu, 1885), nhö moät maät leänh phoái hôïp giöõa phong traøo Caàn vöông vuõ trang vaø nhöõng ngöôøi ôû laïi; sau ñoù, baøi thô chæ ñöôïc ghi laïi boán caâu cuoái vôùi baûn dòch khoâng roõ yù, bò xuyeân taïc (xem Phan Traàn Chuùc, “Vua Haøm Nghi”, Nxb. Chính Kyù, Haø Noäi, 1951; Nxb. Thuaän Hoaù taùi baûn, 1995, tr. 83 – 84). Do baøi thô ñöôïc truyeàn khaåu, neân coù moät vaøi chöõ bò dò bieät ôû caùc dò baûn, nhöng yù nghóa vaãn khoâng thay ñoåi.
Ngoaøi ra, coøn coù moät soá baûn khaùc, in ôû nhieàu saùch baùo, thöôøng chæ trích dòch boán caâu cuoái.
Theo oâng Nguyeãn Xuaân Queá (haäu dueä Nguyeãn Vaên Töôøng), cuoái baøi “Giaûi trieàu…”, coù moät caâu chuù thích theâm vôùi noäi dung nhö treân cuøng vôùi hai chöõ “Maïnh Töû”, yù muoán nhaéc ñeán caâu kinh ñieån cuûa Nho giaùo: “Daân vi quyù, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh” (daân laø quyù, Ñaát nöôùc laø thöù nhì, nhaø vua chæ ñaùng xem nheï).
Boái caûnh lòch söû cuõng laø cô sôû cho vieäc maïo muoäi khaûo dò, hieäu ñính, nhaèm xaùc ñònh ñuùng baûn goác, nguyeân taùc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng.
Sau ñaây laø baûn dòch nghóa:
“Ba chuïc naêm qua, uoång phí bao nhieâu söï töøng traûi!
Nöûa ñeâm, gian taû! [Giaëc Phaùp] eùp noãi buoàn naåy sinh
Côø xoå ba maøu [“tam taøi”], saám seùt quyeàn bieán
Keïp-tra-khaûo theo caëp roi, choù gaø kinh sôï
Ñöôøng nuùi vaïn truøng, lo laéng cho kieäu vua xanh bieác [kín ñaùo]
Loøng keû beà toâi moät daïng, thöông-meán-khoâng-nôõ-rôøi-boû saân son
Ñuùng, sai, ñieàu aáy, göûi nghìn thu sau [ñònh luaän]
Ñaát nöôùc, nhaø vua, ñaâu laø troïng, laø khinh?”.
[Giaø: caùi keïp duøng ñeå tra khaûo; luyeán: thöông meán khoâng nôõ rôøi boû].
(2). Taäp taâu Nguyeãn Vaên Töôøng göûi Tam Cung ôû Quaûng Trò ñaõ bò Phaùp duyeät (vieát nieân hieäu Haøm Nghi nhöng ñoùng aán quan phoøng cuûa Phaùp). Ñoù chæ laø taäp taâu ñoái phoù. Chuùng toâi xin nhaán maïnh: Do ñoù, noäi dung chæ coù tính chaát ñoái phoù, tröôùc heát vaø chæ laø ñoái phoù vôùi Phaùp, neân dó nhieân laø khoâng hoaøn toaøn ñuùng vôùi söï thaät, khoâng theå hieän hoaøn toaøn ñuùng tö töôûng, yù nghó Nguyeãn Vaên Töôøng trong moái quan heä ñoàng söï, ñoàng chí vôùi Toân Thaát Thuyeát ôû “cuoäc nghóa cöû ñeâm 22 thaùng 5 naêm nay…” vaø nhöõng coâng vieäc sau ñoù. Noäi dung nhö sau:
- Nguyeãn Vaên Töôøng cho raèng Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ bò Toân Thaát Thuyeát löøa doái [1.Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng bieát vieäc Toân Thaát Thuyeát ñaùnh uùp; hoaëc ñuùng hôn laø: 2. Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng ngôø Toân Thaát Thuyeát khoâng chòu cho ñöa Haøm Nghi veà nhö keá hoaïch ñaõ baøn].
- Tam Cung giaø caû, vua Haøm Nghi nhoû tuoåi, khoâng ñuû söùc chòu ñöïng gian khoå ôû choán röøng saâu nöôùc ñoäc [nôi maø Nguyeãn Vaên Töôøng coù gaàn 12 naêm laøm tri huyeän, bang bieän; chöa keå 5 naêm tieãu phæ ôû nuùi röøng bieân giôùi phía baéc, cuõng choán röøng saâu nöôùc ñoäc nhö theá].
- Hôn nöõa, khoâng theå giao cho Phaùp vaø coân ñoà kinh thaønh, löông mieáu [chuùng coù theå toân laäp leân baát kì teân vua buø nhìn naøo].
- Do ñoù, Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi tuaân theo saéc vaên (yù chæ) cuûa vua, cuûa Tam Cung maø ôû laïi Hueá ñeå lo vieäc giaûng “hoøa”, ñeå cöùu vaõn tình theá vaø ngaên chaën söï cöôùp phaù, taøn saùt ôû kinh thaønh; bôûi leõ khaùc, Nguyeãn Vaên Töôøng töï nguyeän cuøng vôùi non soâng xaõ taéc maø maát coøn, khoâng daùm lìa boû [Toân Thaát Thuyeát seõ sang Trung Hoa].
Chuùng toâi maïn pheùp laøm roõ nghóa hôn baèng caùc chöõ trong daáu moùc vuoâng:[ ]. Xin xem nguyeân vaên: ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr.224 – 225.
(3). Veà tö lieäu A. Delvaux söû duïng trong baøi vieát (1916):
“Lòch söû sô löôïc maø toâi keå ra ñaây veà caùi nhaø [Toøa Khaâm ôû Hueá – TXA. ct.] vaø nhöõng ngöôøi ñaõ chieám cöù ngoâi nhaø aáy [caùc khaâm söù thöïc daân Phaùp – TXA. ct.], haàu nhö ñoäc nhaát ñaàu tieân laø döïa treân caùc taøi lieäu chính thöùc cuûa Nhaø nöôùc [Chính phuû Phaùp vaø chính quyeàn “baûo hoä” – TXA. ct.], ñöôïc boå sung baèng nhöõng kæ nieäm cuûa ñöùc giaùm muïc Caspar, laø nhaân chöùng saønh soûi vaø nhieàu khi coøn laø dieãn vieân quan troïng cuûa nhöõng söï coá ñaõ xaûy ra thôøi kì aáy taïi Hueá”.
Trích: Delvaux, baøi “Phaùi boä Phaùp ôû Hueá vaø nhöõng phaùi vieân ñaàu tieân…”, NNBCÑH. (BAVH.,1916), taäp 3, nhieàu ngöôøi dòch, Nxb. TH., 1998, tr. 29.
Delvaux coøn vieát theâm caùc baøi:
- Phaùp ñaùnh chieám Hueá (NNBCÑH., [BAVH., 1920], taäp VII, Böûu YÙ, Phan Xöng dòch, Nxb. TH., 2001, tr. 338 – 375). Ñaây laø moät baøi vieát khoâng chuû yeáu caên cöù vaøo tö lieäu goác (vaên baûn, vaên kieän chính thöùc) cuûa Phaùp, maëc duø coù phuï chuù (nhö buùt phaåm cuûa Silvestre …), maø laïi döïa vaøo veø Thaát thuû kinh ñoâ vôùi thuû thuaät xuyeân taïc phi lí vaø traéng trôïn baøi veø aáy (Nguyeãn Vaên Töôøng laïi caâu keát vôùi Nguyeãn Höõu Ñoä!!! [* ]), vaø döïa vaøo caùi goïi laø yù nghó quaàn chuùng do coá ñaïo Henry de Pirey bòa taïc ra, hoaëc do tuyeân truyeàn cuûa caùc teân linh muïc thöïc chaát laø thöïc daân naøy trong quaàn chuùng giaùo daân maø lan truyeàn thaønh dö luaän (H. de Pirey, baøi “ Moät thuû ñoâ phuø du: Taân Sôû”, NNBCÑH. [BAVH., 1914], taäp I, Ñaëng Nhö Tuøng dòch, Böûu YÙ hieäu ñính, Nxb. TH., 1997, tr. 224 – 234). YÙ ñoà cuûa Delvaux ôû baøi vieát loä roõ: a) Moät ngöôøi saùng suoát nhö Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng theå cuøng quan ñieåm “saùt taû” nhö Toân Thaát Thuyeát, ngöôøi bò chuùng cho laø noùng naûy, voõ bieàn; bôûi leõ chuùng khoâng theå boâi nhoï Nguyeãn Vaên Töôøng laø “ít hoïc” ñöôïc! ; b) Moät ngöôøi ñaõ “bình Taây saùt taû” nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, tröôùc ñoù chuùng ñaõ xaùc quyeát nhö theá, thì khoâng theå laø ngöôøi yeâu nöôùc thöông daân ñöôïc, maø phaûi boâi nhoï oâng laø ngöôøi vöøa choáng Phaùp, vöøa phaûn daân haïi nöôùc; bôûi leõ chuùng buoäc phaûi noùi ngöôïc raèng, giaùo daân theo Phaùp, chòu Phaùp “baûo hoä” môùi laø yeâu nöôùc thaät söï (sic!)! ÔÛ baøi vieát naøy, Delvaux toû ra thieáu trung thöïc hôn baøi vieát vaøo naêm 1916 (bñd., sñd.).
- Caùi cheát cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, cöïu phuï chính An Nam (NNBCÑH. [BAVH., 1923], taäp X, Phan Xöng dòch, Nguyeãn Vy hieäu ñính, Nxb. TH., 2002, tr. 478 – 483). Ñaây laø moät baøi vieát coù nhieàu ñieåm xuyeân taïc. Chuùng toâi ñaõ laøm roõ ôû phaàn chính cuûa baøi nghieân cöùu cuûa chuùng toâi. Tuy vaäy, trong baøi vieát naøy, Delvaux ñaõ daãn nguyeân vaên ñoaïn trích töø Coâng baùo thuoäc ñòa Tahiti, ra ngaøy 05.8.1886, tr. 202; giaáy khai töû trích sao töø soå hoä tòch cuûa xaõ Papeete, soá 60, ngaøy 30.7.1886; quyeát ñònh cho pheùp di chuyeån thi haøi Nguyeãn Vaên Töôøng veà An Nam, kí ngaøy 09.12.1886 (quyeát ñònh ñaõ ñaêng treân Coâng baùo thuoäc ñòa Tahiti cuøng ngaøy); ngoaøi ra, coøn coù teân con taøu laø Le Bourayne, teân chæ huy taøu laø Willemsens; ñaëc bieät laø aûnh chuïp Nguyeãn Vaên Töôøng luùc cheát… Delvaux vieát moät caùch thuø haän veà caùi cheát cuûa cöïu phuï chính An Nam Nguyeãn Vaên Töôøng! Sao linh muïc haän thuø dai daúng ñeán vaäy, nhaát laø vôùi moät ngöôøi ñaõ cheát! Daãu sao, caùc vaên baûn haønh chính treân cuõng ñaõ phuû chính moät soá ñieàu ñôm ñaët chính Delvaux ñaêng leân taïp chí BAVH., 1920 (nhö Thaønh Thaùi ra leänh quaát xích saét leân quan taøi Nguyeãn Vaên Töôøng khi taøu thuûy môùi veà ñeán An Nam!!! 1887, Thaønh Thaùi ñaâu ñaõ leân ngoâi! Veà sau, Thaønh Thaùi ñaõ chöùng toû oâng khoâng phaûi laø moät con ngöôøi taàm thöôøng nhö theá!).
- Ñoâi ñieàu xaùc minh veà moät thôøi kyø bieán ñoäng cuûa lòch söû An Nam (BAVH., 1941, tr. 215 – 314, chöa xuaát baûn baûn dòch).
[* ] Xem theâm: L. Sogny, “Caùc gia ñình theá gia voïng toäc ôû nöôùc Nam: ngaøi Nguyeãn Höõu Ñoä”, NNBCÑH. [BAVH., 1924], sññ., tr. 262 – 264 … Ñaây laø baøi vieát ca ngôïi teân tay sai, baùn nöôùc Nguyeãn Höõu Ñoä moät caùch traéng trôïn!
(4). Ñoàng chí: moät danh töø chæ nhöõng ngöôøi cuøng chí höôùng nöûa sau theá kæ XIX: trung quaân, aùi quoác, chuû chieán, choáng Phaùp (“bình Taây saùt taû”), choáng boïn giaëc Côø quaáy roái vaø möu toan baønh tröôùng cuûa nhaø Thanh Trung Hoa, chöa phaûi laø khaùi nieäm “ñoàng chí” theo lí töôûng coäng saûn chuû nghóa hieän ñaïi.
(5). Xem theâm: ÑNTL.CB., taäp 32, Nxb. KHXH., 1975, tr. 355 – 356. Ñaây laø phöông thöùc “khoâng bieát gì”:
“…Boãng ñöôïc tin baùo […] quaân ta ñaùnh maïnh vaøo thaønh, An Nghieäp vaø 1 vieân quan moät, 1 vieân quan hai ñeàu bò gieát cheát, boïn Hoaéc Ñaïo Sinh vaø quan treân taøu thuyeàn aáy ñeàu ñaäp tay töùc giaän, baûo Vaên Töôøng raèng: “Vieäc khoâng xong ñöôïc, phaûi baùo ngay cho töôùng aáy khoâng neân ôû laâu”. Vaên Töôøng thaáy chuùng khí giaän ñöông boác leân, sôï lôõ vieäc lôùn, môùi thong thaû noùi raèng: “Vieäc ôû Haø Noäi, töôùng cuûa quùy quoác baûo khoâng phaûi laø baûn yù, maø laáy söùc quaân 4 tænh, nöôùc toâi cuõng khoâng cuøng tranh, theá laø hai beân ñeàu khoâng traùi. An Nghieäp cheát, hoaëc bôûi boïn cöôùp khaùc, hoaëc bôûi só daân noåi giaän, vieäc chöa roõ raøng, caên cöù vaøo ñaâu maø voäi baùo, huoáng chi traû laïi thaønh ñeå sôùm ñònh ñieàu öôùc, laø leänh cuûa quùy töôùng; laáy laïi thaønh roài sau môùi nghò hoøa öôùc laø meänh leänh cuûa vua nöôùc toâi; boïn chuùng ta chæ bieát theo meänh leänh aáy. Coøn nhö Haø Noäi gieát An Nghieäp cuõng nhö An Nghieäp gieát Nguyeãn Tri Phöông, ñoù laø ñeàu do söï khoâng ngôø, cuõng khoâng phaûi laø boïn chuùng ta laøm ra, nay chöa töøng thaân ñeán choã aáy, bieát ñöôïc vieäc aáy, maø chæ nghe tin baùo khoâng ñaâu, chaúng nhöõng quùy töôùng tính xa khoâng theå ñöôïc, maø boïn chuùng ta ñi laàn naøy thaät coù phuï, sao baèng ñöa thö ngay cho Haø Noäi laäp töùc phaùi taøu thuûy nhoû ñeán, cho tieän ñi ñeán nôi, neáu ñöôïc theo meänh leänh tröôùc hoäi baøn, raát toát, hoaëc ñöôïc roõ duyeân do An Nghieäp bò cheát, roài sau seõ baùo, haù chaúng oån hôn ö?”. Hoaéc Ñaïo Sinh vaø quan ôû taøu aáy nghe theo […]. Vaên Töôøng laïi baûo raèng: “Taøu cuûa quùy quoác ñaõ tieán vaøo laïi voäi ra, só daân nghe thaáy, taát baét chöôùc vieäc Haø Noäi ñaõ laøm, thì ai ngaên caám ñöôïc, sôï sau naøy laïi haïi laém, thì traû lôøi töôùng cuûa quùy quoác ra sao? Nay neân cho taøu Ñeà Ta Di ra bieån, ñoùn chaën giaëc bieån, coøn taøu vaãn ñi tröôùc neân chaïy tieán ñeán Haûi Phoøng, boïn ta ñeán ngay Haûi Döông, tröôùc giao traû thaønh aáy, hieåu thò nieâm yeát cho só daân bieát, ñeå toû ra thöïc thaø vaø hoøa thuaän, roài sau tieán ñeán Haø Noäi, giao traû heát caùc thaønh vaø hoûi duyeân do veà vieäc An Nghieäp, baùo caû moät theå, môùi laø keá hoaøn toaøn”. Hoaéc Ñaïo Sinh thuaän nghe…”.
[An Nghieäp: Francis Garnier; Hoaéc Ñaïo Sinh: Philastre].
(6). Xem Y. Tsuboi, NÑNÑDVPVTH., sñd., tr. 64 – 83. Cuõng ôû sñd., tr. 82, Tsuboi trích daãn moät ñoaïn vaên cuûa chính Puginier (qua E. Louvet, Cuoäc ñôøi giaùm muïc Puginier, Haø Noäi, 1894, tr. 397): “Neáu khoâng coù thöøa sai vaø giaùo daân, thì ngöôøi Phaùp khaùc naøo nhö nhöõng con cua ñaõ bò beû heát caøng. Ví duï nhö vaäy tuy moäc maïc song khoâng keùm phaàn chính xaùc vaø maïnh meõ. Thöïc theá, neáu khoâng coù thöøa sai vaø giaùo daân, ngöôøi Phaùp seõ chæ coù ñòch thuû bao vaây; hoï seõ chæ nhaän ñöôïc nhöõng tin töùc sai nhaàm ñöa tôùi vôùi aùc yù, laøm baïi hoaïi tình theá cuûa hoï: nhö vaäy hoï seõ bò ñaåy vaøo caùi theá khoâng hoaït ñoäng ñöôïc gì roài nhanh choùng phaûi höùng chòu nhöõng thaûm hoïa thöïc söï. Hoï seõ khoâng giöõ noåi vò trí nôi ñaây, vaø seõ bò buoäc phaûi rôøi boû xöù naøy”…
(7). Thuû ñoaïn cuûa Phaùp laø bao vaây, coâ laäp nöôùc ta veà ngoaïi giao. Thaùng 8 aâl., 1881, Rheinart noùi roõ, ñaïi yù: “… Nöôùc aáy [nöôùc Phaùp – TXA. ct.]khoâng laán quyeàn nöôùc ta, chæ baét ta khoâng ñöôïc giao thieäp vôùi nöôùc khaùc thoâi. Ta neáu khoâng nghe, nöôùc aáy cuõng baét laøm cho ñöôïc”(ÑNTL.CB., taäp 35, Nxb. KHXH., 1975, tr. 59). Cô maät vieän – Thöông baïc nhaän ñònh: “… Nöôùc aáy ñaõ möu, khoâng phaûi moät ngaøy.[…] … Ngaên ngöøa ta giao thoâng vôùi nöôùc ngoaøi, laø choã giaûo quyeät cuûa nöôùc aáy. Duy trong öôùc coù moät ñieàu “nöôùc ta muoán ñònh thöông öôùc vôùi nöôùc naøo ñeàu ñöôïc tuyø tieän” thì nöôùc aáy ñaâu coù theå traùi lôøi öôùc ñöôïc. Nhöng ta töø tröôùc ñeán giôø chöa giao thoâng vôùi caùc nöôùc, maø nöôùc aáy khoâng khoûi giöõ ngaàm ôû trong, neân 6, 7 naêm nay, caùc nöôùc chöa nöôùc naøo ñeán ñònh thöông öôùc vôùi nöôùc ta. Gaàn ñaây ta cuøng vôùi nöôùc Y Pha Nho ñònh öôùc, giao öôùc vôùi nhau ñaõ laâu, maø nöôùc aáy [nöôùc Y Pha Nho – TXA. ct.]cuõng chöa coù ñeán, thì tình coù ñaùng ngôø, cuõng laø tình cuûa ta chöa thoâng vôùi caùc nöôùc, cho neân nöôùc aáy [nöôùc Phaùp – TXA. ct.] möu laøm töï chuyeân. Vaû laïi giao thieäp vôùi nöôùc ngoaøi thöïc khoù, ta chæ sôï khích nöôùc aáy, loøng möu tính ta, vì ñoù laïi phaùt ra. Nay möu nöôùc aáy saép thaønh, ta haù neân khoâng giaûi quyeát sôùm, huoáng chi ta cuõng cöù lyù maø laøm, laøm saùng cho chuùng bieát, coù traùi öôùc gì ñaâu, maø chuùng vin côù ñeå noùi ñöôïc… […] Nhöng töï tröôùc ñeán giôø thöôøng bò nöôùc aáy ngaên trôû, vì ta khoâng coù taøu, chæ ñaùp taøu vôùi nöôùc aáy, tuøy theo nöôùc aáy ñi hay ñöùng maø phaûi theá. Nay xin söûa soaïn taøu cuûa ta, choïn ngöôøi ôû trieàu ñình coù loøng ñaûm ñöông coâng vieäc laáy 2, 3 ngöôøi, laáy côù ñi tìm hoïc veà baùc vaät, nhö nöôùc Thanh cho ngöôøi ñi hoïc caùc nöôùc, tö roõ tröôùc cho nöôùc aáy bieát. Ñeán luùc ñi thì ñeán nöôùc aáy tröôùc, nhaân chuyeån ñi caùc nöôùc Y, Anh, Phoå, Myõ, khieán cho caùc nöôùc bieát ta töï chuû, nhaân ñoù maø thoâng suoát tình yù. Tuïc Thaùi Taây thích giao thieäp chôi bôøi vôùi nöôùc xa, ta ñeán, töï khaéc khoâng nöôùc naøo khoâng nhaän, töôûng cuõng coù nöôùc muoán giao thieäp thoâng thöông vôùi nöôùc ta, thöïc khieán cho tình cuûa nöôùc ta thoâng suoát caùc nöôùc, thì nöôùc aáy khoâng theå töï yù laøm caøn ñöôïc. Neáâu nöôùc aáy coù loøng naøo baét öùc ta, ta cuõng coù theå cuøng caùc nöôùc ñieàu ñình giuùp baøn laïi, töôûng cuõng laø moät keá ñaáy… […] Laïi vieäc naøy coøn xa, nay gaàn maø coù theå giao thoâng ñöôïc thì ôû Yeân kinh, söù caùc nöôùc ñeàu ôû ñaáy, nhieàu laàn söù boä ta sang Yeân kinh chöa bieát baøn ñeán vieäc aáy, vì söï theå giao teá khaùc nhau, cho neân khoù laøm. Nay coù cuïc chieâu thöông chôû haøng thueâ, do quan ôû cuïc aáy giôùi thieäu, töôûng cuõng laø moät cô hoäi. Gaàn ñaây tieáp ñöôïc tin baùo Ñöôøng Ñình Canh thaùng naøy cuõng ñeán, xin do boïn toâi thöông thuyeát, nhôø vieân aáy ngoû yù vôùi Lyù Hoàng Chöông nhôø maät doø yù söù caùc nöôùc Anh, Myõ, Phoå, ñeå naém ñöôïc coát yeáu, thoâng thuyeát giuùp cho. Coøn söù Y Pha Nho ôû ñaáy, nöôùc aáy ñaõ ñònh öôùc vôùi ta, thì neân baøn vôùi hoï. Nöôùc Thanh gaàn ñaây tranh nöôùc Löu Caàu vôùi nöôùc Nhaät Baûn maø khoâng ñöôïc [vì coù söï can thieäp cuûa toång thoáng Myõ Grant – TXA. ct.], nay nöôùc aáy [nöôùc Thanh – TXA. ct.][…]töôûng cuøng noøi gioáng [da vaøng – TXA. ct.]vôùi ta cuõng lo [lo aâu veà caùc nöôùc thöïc daân da traéng – TXA. ct.], taát heát loøng möu thöïc maø vieäc choùng xong …” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr.59 – 62).
Thaùng 12 aâl., cuoái naêm 1881 böôùc sang 1882,“Vua cho laø quan nöôùc Thanh vaøo yeát kieán, sôï sinh ngôø. Beøn cho Nguyeãn Vaên Töôøng baøn kín vôùi Ñöôøng Ñình Canh.[…]… Vaên Töôøng maät daën Ñöôøng Ñình Canh 3 vieäc:
- … Nöôùc ta ñaët quan ñoùn ñoùn chôø ôû kinh ñoâ nöôùc Thanh, neáu coù vieäc gì, ñöôïc toá caùo ôû toång lyù nha moân.
- ÔÛ Quaûng Ñoâng, hieän nghe laõnh söï caùc nöôùc phaàn nhieàu ñoùng ôû ñaáy […]… Nöôùc ta ñaët 1 laõnh söï ôû ñaáy ñeå tieän ñi laïi buoân baùn, thoâng baùo tin töùc, nhaân cuøng giao du vôùi caùc nöôùc ñeå thoâng hieåu tình yù.
- Nöôùc ta muoán phaùi ngöôøi ñi khaép caùc nöôùc nhö caùc nöôùc Anh, Nga, Phoå, Phaùp, Myõ, Aùo, Nhaät Baûn, xem xeùt vaø hoïc… […].
… Laïi ñeàu ñem ñoà vaät göûi taëng […]… Toång ñoác hoï Tröông [Tröông Thuï Thanh – TXA. ct.][…]ñem ñoà vaät aáy traû laïi, noùi raèng nhaän sôï nöôùc Phaùp ngôø, coù vieäc khoù giaûng thuyeát, toång ñoác hoï Lyù [Lyù Hoàng Chöông – TXA. ct.] cuõng laáy thô vaø tôø khaûi ñöa cho ñeå toû tình cuøng khuyeân veà yù ñeàu phaûi töï cöôøng” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 90 – 91).
Thaùng 6 aâl., 1883, Töï Ñöùc maát. Ñeán khi Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát thöïc söï laõnh ñaïo Ñaát nöôùc, Trieàu ñình Hueá thöïc hieän chuû tröông ngoaïi giao ñoái troïng, trung laäp giöõa 2 nöôùc Phaùp, Hoa, vì caû 2 nöôùc naøy ñeàu möu toan xaâm löôïc vaø chia nhau Baéc kì! Ñoù laø chieán thuaät toïa sôn quan hoå ñaáu (ngoài treân nuùi xem 2 con coïp xaâu xeù nhau), chôø cô hoäi giaønh laïi quyeàn töï chuû cho Ñaát nöôùc.
Nhöng, tieác thay, 14.8 aâl., 1884, Lyù Hoàng Chöông – Fournier kí taïm öôùc Thieân Taân, buoäc Ñaïi Nam phaûi chaáp nhaän cöôõng öôùc Patenoâtre! Nöôùc Nga laïi ñöùng ra ñieàu ñình ñeå Phaùp – Hoa chính thöùc kí hieäp öôùc Thieân Taân (Patenoâtre – Lyù Hoàng Chöông), vaøo ngaøy 27.4 AÁt daäu (1885) (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 127 vaø tr. 174)![Theo “Vieät Nam söû löôïc”, khôûi ñaàu vieäc moâi giôùi cho taïm öôùc Fournier laø do moät ngöôøi Ñöùc, teân Deùtring (sñd., b. 1964, tr. 539 – 540)].
(8). Ñieåm naøy chuùng toâi thaáy caàn noùi roõ theâm: caùc teân ñoäi loát linh muïc, giaùm muïc, moät maët, thoåi phoàng con soá, maët khaùc, quy taát caû boïn Vieät gian theo Phaùp vaøo nhaõn hieäu “giaùo daân”, ñoàng thôøi toân caùc teân xaâm löôïc Phaùp laø “söù giaû cuûa Thieân Chuùa”! Do ñoù, “bình Taây saùt taû”, khaåu hieäu aáy ñöôïc hieåu laø ñaùnh deïp giaëc Phaùp xaâm löôïc vaø tieâu dieät boïn “giaùo daân” vôùi nghóa treân vaø vôùi nghóa choái boû truyeàn thoáng daân toäc, ñeå baûo veä ñoäc laäp daân toäc vaø baûn saéc vaên hoùa daân toäc Vieät Nam cuûa chuùng ta.
Veà töø “giaùo daân” ñöôïc Quoác söû quaùn söû duïng trong phaàn vieát veà cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 – 23.5 aâl., 1885) vaø hai thaùng sau ñoù: Ñoù laø löïc löôïng giaùo daân do thöïc daân Phaùp vuõ trang suùng ñaïn; ñoù laø boïn lính ma taø (“giaùo daân voâ laïi”…). Xin phaân bieät vôùi boä phaän giaùo daân löông thieän, khoâng theo “taû ñaïo”, thöïc daân (xem theâm: GS. Traàn Vaên Giaøu, Heä yù thöùc phong kieán vaø söï thaát baïi cuûa noù… , Nxb. TP.HCM., 1993, tr. 368 – 371).
Maëc duø veø “Thaát thuû kinh ñoâ” khoâng phaûi laø tö lieäu goác, chæ laø moät taùc phaåm daân gian hö caáu vôùi nhieàu sai leäch ñaùng keå, chuùng toâi cuõng trích moät vaøi ñoaïn, chæ ñeå tham khaûo theâm:
“Ñoâ thaønh, quan Quaän giao hoøa
Löïa chieàu hôn thieät noùi maø vôùi Taây
Taây phieân ngaãm vaãn giaän thay:
“Ñem loøng cöï chieán, coøn ñeán ñaây laøm gì?
May maø Nam Vieät buoåi baïi suy
Taây maø baïi, Ñaïo phen ni, cuõng khoâng coøn
Ngöôøi maø phieâu laïc nuùi non
Bao nhieâu nhaø cöûa chaúng coøn gì ñaâu
Taây phieân thuùc thuû thuï ñaàu
Haøng lai Nam Vieät, maûnh aâu chaúng laønh
Taây phieân trôû laïi Taây thaønh
ÔÛ ñaây xaáu tieáng bia [beâu?] danh ñaõ roài
Hoï khoâng cho ñaâm nhaùnh moïc choài
Traêm dao xeûo thòt thaû troâi giang haø”
Quan Quaän khi aáy noùi qua
Noùi cuøng Ñaïi Phaùp chö nha phieân traøo:
“…”
Quan moät cho ñeán quan ba
Quan naêm quan saùu vaäy maø cuõng nghe!
Ñoøi trieäu caùc quan tænh trôû veà
Söï tình y öôùc cho ra beà ñuïc trong
Tin thì tin, daï coøn phoøng
Nam trieàu teå töôùng noù ñem loøng phuïc binh…”.
Vaãn laø vaán ñeà “bình Taây saùt taû”.
Chuùng vaãn sôï Nam trieàu teå töôùng Nguyeãn Vaên Töôøng laøm noäi coâng cho Toân Thaát Thuyeát.
(ÔÛ cuoán “Kì Vó phuï chính ñaïi thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng, thô – Vaøi neùt veà con ngöôøi, taâm hoàn vaø tö töôûng”, chuùng toâi ñaõ coù dòp böôùc ñaàu phaân tích veø “Thaát thuû kinh ñoâ” vôùi moät vaøi neùt nhaán then choát).
(9). Chuùng toâi xin choát laïi vaø nhaán maïnh ñieåm naøy: Coù ñieàu, söû hoïc vaãn phaûi phaân taùch roõ “hö chieâu” vaø “thöïc chieâu” : a). caên cöù vaøo ba möôi naêm laøm quan, moät nieàm trung quaân aùi quoác vaø kieân ñònh laäp tröôøng choáng Phaùp; b). caên cöù vaøo hai thaùng sau ngaøy 23.5 AÁt daäu, 1885 vôùi hai maät duï Haøm Nghi töø Taân Sôû göûi veà vaø tinh thaàn ñaáu tranh khaúng khaùi, khoâng chòu khuaát phuïc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng [goàm caû yù ñònh laäp Ñoàng Khaùnh bôûi khoâng coøn ai trong dieän coù theå, ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 23]; c). caên cöù vaøo hai baûn keát aùn chung thaåm cuûa De Courcy, De Champeaux vaø Trieàu ñình Ñoàøng Khaùnh [ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 247 vaø taäp 37, sñd., tr. 33, 35, 132 –141]; d). caên cöù vaøo caû tö lieäu cuûa Puginier, H. Le Marchant de Trigon, A. Delvaux (1916)… , caùc tö lieäu chöa coâng boá cuûa Phaùp ñöôïc trích daãn bôûi Yoshiharu Tsuboi (NÑNÑDVPVTH., coâng trình ñöôïc taøi trôï bôûi chính phuû Phaùp vôùi söï giuùp ñôõ cuûa moät soá nhaø söû hoïc Phaùp [1982]; quan ñieåm cuûa Tsuboi vaãn laø baûo hoaøng, tö saûn…).
Coù yù kieán khaùc: Ñöa vua Haøm Nghi veà nhöng vaãn tieáp tuïc caàn vöông; Haøm Nghi seõ laõnh ñaïo toång quaùt cuoäc khaùng chieán baèng maät duï; chæ ñaïo khaùng chieán tröïc tieáp chæ caàn Toân Thaát Thuyeát, Phan Ñình Phuøng… Bôûi leõ, moät nöôùc coù hai vua laø quaù taùo baïïo! (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., cuoái tr. 244).
(10). Ñaøo Doaõn Ñòch (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 79). Xem theâm veà nhaân vaät Ñinh Hoäi (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 80, 142 [?], 244, 325): Ñinh Hoäi choáng Phaùp, khoâng choáng Trieàu ñình thôøi Nguyeãn Vaên Töôøng coøn giöõ vò theá.
(11). Ñaây laø loaïi thoâng tin baûn aùn. Trong caùc loaïi thoâng tin, loaïi baûn aùn, caùo thò, maät thö, maät duï… hieån nhieân coù ñoä khaû tín cao nhaát. Caùc loaïi thoâng tin naøy ñöôïc phoái kieåm vaø kieåm chöùng baèng suoát caû quaù trình hoaït ñoäng laâu daøi vaø ôû keát thuùc cuoäc ñôøi nhaân vaät lòch söû Nguyeãn Vaên Töôøng (bò löu ñaøy vaø cheát ôû choán löu ñaøy bieät xöù). ÔÛ kæ ñeä töù, ñeä nguõ ( caùc taäp 27 – 36), nhöõng vaên kieän treân laø hoaøn toaøn xaùc tín. Rieâng ôû kæ ñeä luïc (2 taäp 37 – 38), ngoaïi tröø baûn aùn veà boán nhaân vaät chuû choát [*] trong nhoùm chuû chieán ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ñoä khaû tín tuyeät ñoái, thì soá vaên kieän lieân quan coøn laïi, caàn phaûi ñaõi loïc (chuùng toâi ñaõ thöïc hieän ôû baøi vieát).
Naêm 1890, Tröông Quang Ñaûn coù daâng sôù chaïy “toäi”, keâu “oan”cho Tröông Vaên Ñeã, do quyeàn lôïi chính trò thôøi bò “baûo hoä”!? Chæ coù moät tröôøng hôïp nhö vaäy (xem “Ñaïi Nam lieät truyeän”, taäp 3, sñd., tr. 425 – 426). Ngöôøi vieát nghó raèng, ngoaøi vieäc cuøng chuû tröông cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885), Tröông Vaên Ñeã coøn ñöôïc trao nhieäm vuï caûn haäu vaø ñaùnh laïc höôùng caùc cuoäc truy kích vua Haøm Nghi maø thöïc daân Phaùp coá quyeát tieán haønh. Rieâng chi tieát (caûn haäu, ñaùnh laïc höôùng) naøy, vaø vai troø töông töï cuûa Ñinh Töû Löôïng, caàn ñöôïc nghieân cöùu, xaùc minh theâm, maëc duø chuùng toâi nhaän thaáy ñaõ coù ñuû döõ kieän trong ÑNTL.CB., taäp 36, tr. 223, 229, 234, 243.
[*] Phaïm Thaän Duaät hoùa ra chæ laø moät nhaân vaät raát môø nhaït, khoâng coù teân trong baûn aùn chung thaåm naøy.
(12). “Nguyeãn Vaên Töôøng, thöôïng thö, sau naøy laø phuï chaùnh, Vaên Minh, sau [nöõa laø] Caàn Chaùnh, Ky-vi-ba, phuï traùch ñoái ngoaïi, bò ñaøy vaøo naêm 1885 ôû Tahiti vaø maát taïi ñoù” [bò chuù cuûa H. Le Marchant de Trigon; nhöõng chöõ trong daáu moùc vuoâng [ ] laø cuûa chuùng toâi – ngöôøi vieát vaø chuù thích chua theâm (TXA. ct.); xin löu yù theâm: 29.8.1875 (moät ngaøn taùm traêm baûy möôi laêm)].
Trích töø: H. Le Marchant de Trigon, baøi “Vò ñaïi bieän ñaàu tieân cuûa neàn baûo hoä ñeán Hueá” [vieát veà Rheinart], Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá ( BAVH., 1917 ), Nxb. Thuaän Hoùa, 1998, taäp IV, sñd., tr. 273).
(13). Veà Toân Thaát Thuyeát, teân oâng haàu nhö luoân luoân gaén lieàn vôùi danh tính Nguyeãn Vaên Töôøng, hoaëc ñöôïc goïi chung laø “hai ngöôøi” trong ÑNTL.CB., taäp 35 – taäp 37, Nxb. KHXH., 1976 – 1977, chöùng toû söï nhaát daïng cao. Tuy nhieân, tröôùc ñoù cuõng coù laàn Toân Thaát Thuyeát maéc möu boâi nhoï, nhaèm trieät haï, ñaäp tan taønh uy tín Nguyeãn Vaên Töôøng cuûa De Champeaux:
“Thöôïng thö boä hoä laø Nguyeãn Vaên Töôøng vì bò lôøi gieøm (nguyeân hieäp ñoác laø Toân Thaát Thuyeát taâu nghó veà vieäc tieàn ñoàng dò daïng coù noùi: “ Thuyeàn nöôùc khaùc mang ñeán, heát loøng xin giuùp”; laïi noùi: “Cuøng ngöôøi chia lôïi, moït nöôùc haïi daân, laïi ôû kinh ñoâ ñoàn raàm laø Nguyeãn Vaên Töôøng nhaän nhieàu cuûa loùt, taâu xin boû caám”) xin traû vieäc boä hoä, ñoåi sung boä khaùc.
Vua duï raèng: “Thuyeát ít hoïc khoâng thoâng, laïi coù taät noùng naåy, noùi caøn, sao ñaùng keå; lôøi ñoàn ôû kinh ñoâ cuõng khoâng caên cöù; ngöôøi xöa khoâng theå deïp ñöôïc lôøi gieøm, cho neân noùi: “Cöùu reùt khoâng gì baèng maëc hai laàn aùo cöøu, deïp lôøi gieøm khoâng gì baèng töï phaûi tu tænh”. Nguyeãn Vaên Töôøng töø luùc giöõ vieäc ôû boä hoä ñeán giôø, coù phaàn heát loøng truø tính, thueá khoùa cuûa nöôùc coù hôn leân; ñöông luùc phaûi giöõ ñaø veà quaân nhu baän roän, ñeàu ñöôïc oån thoaû caû. Traãm ñöông traùch uyû cho laøm coù thaønh hieäu sao neân töï ñaåy ñem thoaùi thaùc”” (ÑNTL .CB., taäp 34, Nxb. KHXH., 1976, tr. 370: thaùng 9 aâl., 1880).
“Söù nöôùc Phaùp nghe noùi tænh Quaûng Nam coù moû than, (khaùch buoân laõnh tröng), yeâu caàu xin ñeán khaùm; chöa cho, söù aáy laïi thaùc ra vieäc maät ñöa thaúng leân vua, ngaàm gieøm quan vieän baïc ñaïi thaàn, (trong thö noùi: “Coù ngöôøi baát trung, baát coâng ñeán noãi ngôø nöôùc aáy coù yù gì khaùc, laáy nhieàu cuûa loùt giaû ôn cuûa ngöôøi nöôùc Thanh”; laïi noùi: “Ngöôøi cho laùi buoân nöôùc Thanh khai moû aáy chæ möu lôïi cho mình, khoâng laøm lôïi cho nhaø nöôùc”), quan vieän baïc xin ñöa thö cho chuû suyù Phaùp vaø sao böùc thö cuûa söù aáy ghim vaøo göûi ñi, ñeå cho bieát söù aáy coù söï khoâng phaûi, ñeå khoûi nghe moät beà veà sau.
Vua baûo raèng: “Nay neáu ñem lôøi noùi khoâng phaûi cuûa haén, voäi vieát thö cho chuû suyù cuûa haén, khoâng khoûi beânh nhau boû ñi, ích gì ñeán ta; theá laø ñeàu khoâng nhòn söï giaän nhoû, ñeå lôõ vieäc lôùn, khoâng phaûi laø kheùo xöû. Neân maät tö töø ñaàu cuoái vieäc aáy giao cho Nguyeãn Thaønh YÙ theo theá noùi cho chuû suyù haén bieát”” (ÑNTL.CB., taäp 34, sñd., tr. 341: thaùng 4 aâl., 1880).
Ñoù laø moät bieåu hieän cuûa cuoäc chieán tranh treân maët traän kinh teá (ngoaïi thöông, taøi chính).
Sau laàn hieåu laàm vì maéc möu De Champeaux aáy, hai ngöôøi luoân luoân ñoaøn keát vôùi nhau, cho ñeán luùc Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy sang Tahiti, Toân Thaát Thuyeát sang Trung Hoa…
(14). Vieäc laäp Ñoàng Khaùnh laø chaúng ñaëng ñöøng, traùi vôùi di chuùc cuûa Töï Ñöùc. Di chuùc ñaõ ghi roõ: “Öng Kæ ngöôøi yeáu hay oám, coù taâm taät, chöa hoïc thoâng maø kieâu ngaïo, hay bôùi vieäc rieâng cuûa ngöôøi khaùc cho laïm thaúng, ñeàu khoâng phaûi laø tö chaát thuaàn löông, theo lôøi phaûi; sôï boïn ngöôi khoù laáy lôøi noùi can ñöôïc” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 200 – 201). “Laïm thaúng” laø vi phaïm tính trung tröïc, hay beû cong söï thaät! Moät taùc giaû thöïc daân Phaùp ñaõ vieát: “Chöa heà ôû xöù sôû naøo, thôøi naøo coù oâng vua bò thaàn daân oaùn gheùt nhö vua buø nhìn Ñoàng Khaùnh” (Charles Gosselin, L’Empire d’Annam, Paris, 1904, tr. 267; daãn theo Döông Kinh Quoác, Phan Canh, Ñaøo Ñöùc Chöông, Quyønh Cö, Ñoã Ñöùc Huøng…).
Vôùi baøi “Giaûi trieàu…”, Nguyeãn Vaên Töôøng khaúng ñònh loøng mình chæ höôùng ñeán vua Haøm Nghi.
(15). Xem theâm caùc baøi vieát cuûa thöïc daân Phaùp (xin ñoïc vôùi caùch ñoïc theo quan ñieåm yeâu nöôùc, daân toäc cuûa chuùng ta vaø coâng lí chaân chính, tieán boä cuûa nhaân loaïi):
- A. Laborde, Tænh Quaûng Trò, NNBCÑH. [BAVH., 1921], taäp VIII, Phan Xöng dòch, Nhò Xuyeân hieäu ñính, Nxb. TH., 2001, tr. 196, 200 … (xem laïi chuù thích (3)).
- H. Cosserat, Ngöôøi ta vieát söû nhö theá naøo: Ñoùn tieáp ñaïi taù Guerrier taïi Trieàu ñình nöôùc Nam ngaøy 17.8.1884, NNBCÑH. [BAVH., 1924], taäp XI, sñd., tr. 373 – 397. Trích baøi vieát naøy:
“… Ñuùng phaùp luaät maø noùi, thì oâng Töôøng ra khoûi kinh thaønh laø ñeå trình dieän tröôùc toøa aùn binh […]; neáu khoân ngoan hôn, thì ta khoâng neân ñeå moät con ngöôøi [chæ Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] roõ raøng laø keû thuø cuûa chuùng ta caàm Trieàu ñình, moät con ngöôøi luoân ñaõ vaø seõ choáng phaù neàn ñoâ hoä cuûa chuùng ta theo caùch naøy hay caùch khaùc, khoâng chòu chaáp nhaän noù.
Nhöng chuùng ta ñaõ tin, ñaõ laøm boä tin söï thaønh thaät trong nhöõng lôøi phaûn ñoái cuûa oâng ta [veà caùc bieán ñoäng trong Trieàu ñình – TXA. ct. theo maïch vaên cuûa teân thöïc daân xaác xöôïc Cosserat], vaø ñaõ chaáp thuaän nhöõng lôøi khoân kheùo cuûa oâng ta nhö laø baèng chöùng cuûa yù nghó toát. […].
“Thay vì Kieán Phuùc thì nay laø Meä Tríu [Haøm Nghi – TXA. ct.]”, vaø luoân vaãn laø Nguyeãn Vaên Töôøng trò vì.
Thaät söï, töø nay […] quan phuï chính [Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] khoâng theå tha hoà baøy möu tính keá ñeå choáng laïi chuùng ta […].
Töôùng De Courcy, theo lôøi cuûa Huart, chieàu 3.7 môùi bieát ñöôïc keát quaû tieâu cöïc cuûa caùc söï thöông thaûo vôùi Trieàu ñình veà vieäc ñoùn tieáp oâng, vaø ngöôøi ta ñaõ ñeà ñaït tôùi oâng caùc lôøi baùo caùo chaúng coù tính caùch gì laøm dòu bôùt söï noân noùng cuûa oâng, hoaëc laøm cho oâng coù thieän caûm vôùi ngöôøi nöôùc Nam.
Con ngöôøi hoân meâ [chæ Nguyeãn Vaên Töôøng – TXA. ct.] coù yù chaúng laøm cho töôùng toång chæ huy [chæ De Courcy – TXA. ct.] coù ñöôïc ñieàu gì khaù hôn laø nhöõng ñieàu maø con ngöôøi aáy ñaõ laøm cho caùc khaâm söù khaùc … […]. (bñd., sñd., tr. 380 – 382).
Noùi chung , ñieàu chuùng toâi thaáy caàn nhaán maïnh laø, thaùi ñoä thuø – baïn, ñòch – ta cuûa caùc teân thöïc daân, tay sai, keå caû coá ñaïo mang baûn chaát xaâm löôïc, theå hieän raát roõ trong caùc baøi vieát cuûa chuùng, treân NNBCÑH. (BAVH.) suoát ba möôi naêm aán haønh (1914 – 1944), treân saùch baùo xuaát baûn taïi Phaùp tröôùc ñaây. Chuùng khoâng tieác lôøi ca ngôïi boïn tay sai nhö Traàn Tieãn Thaønh, Nguyeãn Höõu Ñoä, Nguyeãn Thaân, Cao Xuaân Duïc… Chuùng cuõng ñeà cao ñaùng keå ngöôøi ñaõ thaät söï ñaàu haøng chuùng, ra quaân ñaùnh deïp phong traøo Caàn vöông nhö Hoaøng Taù Vieâm [*]. Vaø taát nhieân chuùng tìm ñuû moïi caùch ñeå trieät haï uy tín nhöõng ngöôøi choáng Phaùp, choáng taû ñaïo ñeán cuøng nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát… Vaán ñeà laø thaùi ñoä thuø ñòch, caêm haän cuûa chuùng ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, coøn löôïng thoâng tin trong caùc baøi vieát aáy veà oâng, chuùng toâi phaûi phoái kieåm (khoâng theå nheï daï, caû tin ñeán ngaây thô vaø phi khoa hoïc nhö moät soá ngöôøi ñöôïc goïi laø nhaø vaên, nhaø söû hoïc…). Chuùng toâi nghieân cöùu nhöõng baøi vieát aáy trong söï löu yù vôùi tinh thaàn caûnh giaùc ñoù, vaø laáy ÑNTL.CB. IV, V (1847 – 1883; 1883 - 1885), ñaëc bieät laø caùc tö lieäu goác ( CHAÂU BAÛN… ) ñöôïc trích daãn, goàm quoác thö, duï, maät duï, taáu, sôù, baûn aùn (vaø caû baûn aùn caùo thò cuûa De Courcy, De Champeaux)… laøm chuaån cöù, ñoàng thôøiø tham khaûo, phoái kieåm, ñaõi loïc theâm ôû ÑNTL.CB.VI (1885 – 1888).
[*]Theo ÑNTL.CB, taäp 37, sñd., tr. 200 – 203, 305: Hoaøng Taù Vieâm “ñaùnh ñeå yeân daân, khoâng phaûi ñaùnh laáy thaéng”. Ñoù laø quan ñieåm yeân daân trong noâ leä cuûa nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh!
(Chuù thích cuûa taùc giaû baøi vieát: Traàn Xuaân An).
Baøi vieát ñaõ ñöôïc boå sung theâm moät soá tö lieäu vaø luaän cöù.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 27.4.2002, taùc giaû töï xeáp chöõ laïi treân maùy vi tính taïi nhaø ñeå kæ nieäm 117 naêm Ngaøy Kinh ñoâ quaät khôûi (1885 – 2002); 27 naêm Ngaøy Giaûi phoùng Mieàn Nam, thoáng nhaát Ñaát nöôùc, chaám döùt cuoäc chieán tranh choáng ngoaïi xaâm suoát 117 naêm (1858 – 1975); 13 naêm Hoøa bình sau cuoäc chieán tranh choáng chuû nghóa baønh tröôùng Ñaïi Haùn Baéc Kinh – Kh’Mer Ñoû (1975 – 1989).
TRAÀN XUAÂN AN
BI KÒCH ÔÛ ÑIEÅM ÑÆNH
MAÂU THUAÃN: 1883 – 1884
Ñaâu phaûi chæ hai thaùng sau ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (22 – 23.5 AÁt daäu: 04 – 05.7.1885), vaán ñeà choïn löïa haønh ñoäng chính trò taùo baïo, saùng suoát, vì soá phaän nhaân daân vaø vaän nöôùc, töø laâu ñaõ ñöôïc tình huoáng lòch söû ñaët ra moät caùch heát söùc gay gaét, gay gaét nhaát laø töø luùc Töï Ñöùc baêng haø (Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, taäp 35, Nxb. KHXH., 1975, tr. 198, 207, 231), töùc laø vaán naïn ñaõ naåy sinh hôn hai möôi naêm tröôùc ñoù (töø 1858), ñaëc bieät laø töø thaùng 7.1883 (thaùng 6, Quyù muøi).
Caàn phaûi thaáy roõ tö töôûng chuû chieán ôû Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø bao só phu khaùc trong quan heä bieän chöùng vôùi töøng chuyeån bieán thôøi cuoäc, töøng quyeát saùch cuûa Töï Ñöùc, töøng thuû ñoaïn cuûa Phaùp, söï quaáy roái cuûa boïn phæ Taøu. Coù nhöõng luùc phaûi nhaãn naïi, giaáu loøng, thaàm laëng nung naáu yù chí khaùng chieán!
Nhöng ôû thôøi ñieåm caêng thaúng nhaát, sau vuï Henry Rivieøre (1882), Phaùp ñaùnh chieám Baéc kì, chuaån bò aâm möu uy hieáp kinh ñoâ Hueá, Töï Ñöùc laïi maát, laïi ñeå di chieáu truyeàn ngoâi cho Duïc Ñöùc, daãu di chieáu vôùi neùt chöõ thöôøng vaø chöõ son ñoû chaâu pheâ cuûa Töï Ñöùc ñaõ ghi roõ: “maët hôi coù taät, giaáu kín [thì nhìn – TXA. chua theâm (ct.)] khoâng roõ raøng, sôï sau khoâng saùng; tính laïi hieáu daâm, cuõng raát laø khoâng toát; chöa chaéc ñöông noåi vieäc lôùn. Nhöng nöôùc caàn coù vua nhieàu tuoåi; ñöông luùc khoù khaên naøy, khoâng duøng haén thì duøng ai?” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 199)! ÔÛ caùc trang khaùc cuûa ÑNTL.CB., laïi ghi roõ laø maét coù taät, coù leõ nhaém khoâng kín, coù khaû naêng muø (xem theâm: Yoshiharu Tsuboi, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa , UB. KHXH. Thaønh uûy TP. HCM. xb., 1990, tr. 302; ÑNTL. CB., taäp 32, Nxb. KHXH.,1975, tr. 133).
Di chieáu phaûn aùnh öu tö cuûa Töï Ñöùc veà vò vua keá nhieäm, veà tieàn ñoà Ñaát nöôùc. Töï Ñöùc ñaõ saép xeáp ba vò phuï chaùnh ñaïi thaàn, cho pheùp “ nghieâm saéc maët ñöùng ôû Trieàu ñình, [vôùi söï – TXA. ct.] giöõ mình ñöùng ñaén” ñeå giuùp vua, ñoác thuùc quan thuoäc (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 200).
Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân, ghi raát roõ veà Duïc Ñöùc:
Duïc Ñöùc leân ngoâi, maëc duø chöa tuyeân ñoïc di chieáu laïi taïo phe caùnh rieâng (ra vaøo cung ñieän, boïn tay chaân aáy laïi ñöôïc caáp cheá baøi (theû baøi vua ban) ñeå ñeo); laïi beâ treã caû vieäc pheâ duyeät caùc tôø taâu khaån caáp cuûa caùc quaân thöù; coøn vi phaïm caû quy cheá leã tang (maëc aùo saéc luïc), tính ngay chuyeän trang söùc ngay khi Töï Ñöùc môùi ñöôïc khaâm lieäm! (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 206). Ñieàu aáy töø tröôùc Töï Ñöùc ñaõ caên daën neáu theá, phaûi töû hình; coù vaên baûn caát vaøo hoøm saét (ÑNTL.CB, sñd., taäp 32, tr. 102; taäp 33, Nxb. KHXH., 1975, tr. 130 vaø 350).
Theo Delvaux, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH., soá 1, 1941): trong nhoùm ngöôøi ñöôïc tuøy tieän ra vaøo cung caám aáy, coù caû linh muïc Thô (Nguyeãn Höõu Cö, tröôùc laø tham taù Thöông chaùnh Haûi Döông), nhieàu laàn sang Phaùp, Taây Ban Nha. Y coù khaû naêng laø noäi giaùn cuûa Phaùp. Duïc Ñöùc laïi duøng y laøm thö kí rieâng!
Duïc Ñöùc coøn muoán caét di chieáu, vì “nghó trong tôø di chieáu raên baûo coù nhöõng caâu khoâng toát, khoâng theå truyeàn baù cho moïi ngöôøi nghe; trieäu caùc phuï chính ñaïi thaàn, caàn bôùt moät ñoaïn aáy ñi, khoâng tuyeân luïc ra. Traàn Tieãn Thaønh baûo theá cuõng oån, hai ngöôøi [Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát – TXA. ct.] ñeàu thöa raèng: Xin nhaø vua quyeát ñònh” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 207).
Tröôùc ñoù, Traàn Tieãn Thaønh, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát ñaõ cuøng nhau vieát sôù xin vua Töï Ñöùc caét boû ñoaïn aáy, nhöng Töï Ñöùc khoâng ñoàng yù. Ñeán luùc Töï Ñöùc maát, söï theå khoâng theå khaùc ñöôïc nöõa. Vaû laïi, baûn tính vaø chính kieán cuûa Duïc Ñöùc ñaõ boäc loä raát ñaùng phaøn naøn!
“Vaên Töôøng baûo kín Thuyeát raèng: “Tieân ñeá ñaõ baûo vua noái ngoâi chöa chaéc ñöông noåi vieäc lôùn, laïi giao cho ngoâi lôùn. Nay baét ñaàu, ñaõ cöû ñoäng nhö theá, huoáng chi laø sau naøy ö? Ñoù laø vieäc lo rieâng cho chuùng ta”. Thuyeát voán tính cöông tröïc laïi caäy quyeàn caàm quaân lieàn maät ñaùp raèng: “Cöù nhö lôøi chieáu thì möu tính laø vì xaõ taéc, baát ñaéc dó maø laøm vieäc nhoû nhö Y Doaõn, Hoaéc Quang [pheá laäp – TXA. ct.], cuõng laø chí cuûa tieân ñeá”; nhaân theá cuõng yù möu boû [pheá Duïc Ñöùc – TXA. ct.] ñi” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 206).
Toân Thaát Thuyeát ñaõ quaù saâu saéc, hieåu roõ aån yù cuûa Töï Ñöùc: pheá Duïc Ñöùc, cuõng laø “chí cuûa tieân ñeá”, “ vì xaõ taéc”. Trong lòch söû, coù bao teân vua hoang daâm ñeán noãi tan naùt cô ñoà, nöôùc maát, daân noâ leä ngoaïi bang; ai cuõng coù theå bieát moät soá ñieån hình daâm oâ nhö theá. Hôn nöõa, söï “sôï khoâng ñöông noåi vieäc lôùn” vì thoùi “ hieáu daâm”, vì “sôï sau khoâng saùng” laø moät ñoan chaéc, maëc duø chöa khaúng quyeát, cuûa chính Töï Ñöùc! Do ñoù, pheá Duïc Ñöùc laø moät chuyeän taát yeáu, neáu taïi vò cuõng khoâng coù uy tín vì thoùi hieáu daâm laø raát khoù chöõa vaø khoù giaáu, ñaâu phaûi caét hay khoâng caét di chieáu (maëc duø ñoù laø toäi ñaïi hình – toäi taû cheá thö), vaø vì nguy cô ñaõ thaáy tröôùc: Töông Döïc… Laøm sao “nghieâm saéc maët” vôùi vua treân ngai vaøng! Phaûi chaêng Töï Ñöùc ñaõ “ñaàu haøng” ? Phaûi chaêng Töï Ñöùc muoán thanh minh cho mình vuï pheá Hoàng Baûo (moät maëc caûm saâu xa vaø ray röùt khoân nguoâi trong Töï Ñöùc)?
“Xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?” coøn laø tö töôûng, raát coå ñieån vaø raát truyeàn thoáng, ñaõ soi saùng cho Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát cuøng nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá ñi ñeán quyeát ñònh truaát pheá Duïc Ñöùc (giam loûng hôn moät naêm, ñeán thôøi Haøm Nghi leân ngoâi môùi ra leänh thi haønh aùn), (xem ÑNTL.CB., taäp 36, Nxb. KH XH., 1976, tr. 172 – 173 vaø Haïnh Thuïc ca, Nxb. Taân Vieät, 1950 [?], tr. 33 – 34).
Khoâng nhöõng Duïc Ñöùc ñaõ bò Phaùp mua chuoäc, baûn thaân hö hoûng, maø Hieäp Hoøa cuõng laø keû cam taâm ñaàu haøng, aâm möu cuøng Traàn Tieãn Thaønh, caâu keát cuøng De Champeaux vaø theo leänh y! Hieäp Hoøa ñaõ duøng keá li giaùn, hoøng ñaåy Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñi ñeán choã hai vò phuï chính naøy gieát nhau! Nhöng, vôùi söï ñoaøn keát moät loøng, hoï ñaõ phaù vôõ aâm möu cuûa Hieäp Hoøa, maø ñaèng sau Hieäp Hoøa laø Traàn Tieãn Thaønh, Tuy Lí vöông, De Champeaux… Ñaõ theá, nhöõng keû aáy laïi ñònh möu saùt Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát! (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 255 – 260; ñieän tín baùo caùo cuûa phuû suùy Phaùp göûi Boä Haûi ngoaïi Phaùp, xem : Traàn Thò Thanh Thanh, “Nhìn laïi vieäc pheá laäp ôû Hueá naêm Quùy muøi (1883)”, Kæ yeáu Hoäi nghò khoa hoïc lòch söû, ÑHSP. TP.HCM., 20.6.1996, sñd., tr. 34 [trích nguyeân vaên, xin xem ghi chuù boå sung cuoái baøi (1)]. Traàn Tieãn Thaønh laø keû maø Hoàng Taäp vaø só phu Vaên thaân keát aùn töû hình, keû “ñöôïc giao nhieäm vuï thöông löôïng vôùi nöôùc Phaùp vaø bò lieân luïy do söï chaêm lo cho quyeàn lôïi nöôùc Phaùp” (Öng Trình, Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá [BAVH., 1919], Nxb. TH., 1998, taäp IV B, tr. 406). Tuy Lí vöông Mieân Trinh cuøng moät giuoäc vôùi Hieäp Hoøa, Traàn Tieãn Thaønh!
Vaø caùi cheát Kieán Phuùc, chính laø do Hoàng Höu hoaëc Duïc Ñöùc gaây ra (2). Tröôùc heát, chính Kieán Phuùc cheát vì tham voïng trôû laïi ngoâi vua cuûa Duïc Ñöùc. Phaùp ñaõ môùm yù cho Vuõ thò (hoaøng haäu cuûa Töï Ñöùc, meï nuoâi cuûa Duïc Ñöùc, ñeå Vuõ thò truyeàn laïi noäi dung môùm yù aáy cho Duïc Ñöùc), taïi Khieâm Laêng! (?). Duø vaäy, ÑNTL.CB. cheùp veà vieäc naøy khaù mô hoà: “Coâng [khaâm ? – TXA. ct.] söù Phaùp ñeán thaúng ngoaøi cöûa Khieâm cung chôi xem. Ngöôøi ñoùng ôû ñaáy vaø quaûn suaát khoâng baûo ban ngaên caûn ñöôïc”… (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 243; taäp 36, sñd., tr. 69; Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, Nxb. VHTT., b. 1999, tr. 594 ).
Hôn nöõa, Phaùp chôi moät luùc hai con baøi chuû: khoâng chæ Duïc Ñöùc, maø caû Hoàng Höu! Chuùng ñònh ñöa leân ngoâi moät oâng vua loaïn luaân coù quaû tang, thaân Phaùp, tieát loä quaân quoác troïng söï, thöïc hieän aâm möu thöïc daân cuûa chuùng (ÑNTL.CB., taäp 37, Nxb. KHXH., 1977, tr. 61 – 62 vaø Ñaïi Nam lieät truyeän, taäp 3, Nxb. TH., 1993, tr. 163, tr. 203…). Tröôùc trieàu thaàn, Toân Thaát Thuyeát ñaõ noùi roõ aâm möu cuûa thöïc daân Phaùp:
“… Söù cuõ Phaùp laø Leâ-na [Rheinart – TXA. ct.] uûy cho kí luïc Hinh tôùi dinh boïn toâi noùi: “Neáu toân Gia Höng vöông [Hoàng Höu – TXA. ct.] leân laøm vua thì y thuaän nghe, baèng khoâng theá thì y gaây chuyeän…””. […] … “Vieäc Hoàng Höu [khoâng ñöôïc leân ngoâi vua – TXA. ct.] coù ngöôøi khoâng baèng loøng (aùm chæ vaøo Leâ-na), ñöa tin gieøm pha [Trieàu ñình – TXA. ct.] ñaõ nhieàu…” (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 176 – 177; Haïnh Thuïc ca, sñd., tr. 30 – 34). Xin trích laïi nguyeân vaên Haïnh Thuïc ca cuûa Nguyeãn Nhöôïc thò Bích , tr. 33 (ÑNLT., taäp 3, sñd., tr. 77 –78 : tieåu söû NNTB.):
“Ñaõ yeân vieäc noãi Taây kia
Baáy giôø maáy keû hieàm nghi lo tröø…”.
Taát nhieân Nguyeãn Nhöôïc thò Bích thöông haïi, beânh vöïc Duïc Ñöùc, pheâ phaùn Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát (3), theo caùch caûm nghó cuûa moät ngöôøi vöøa baûo hoaøng hôi muø quaùng, vöøa chuû “hoøa”; thaäm chí ít nhieàu aùi ngaïi beânh vöïc caû Hoàng Höu, maëc duø khoâng khaùng aùn hay caûi chính gì veà vuï loaïn luaân giöõa Hoàng Höu vaø coâng chuùa Ñoàng Xuaân (sau bò ñoåi laø Phuïc Leã, vôùi nghóa laø phaûi tuaân theo leã giaùo)! Chuùng toâi chæ trích daãn ñeå chöùng minh raèng: Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Toân nhaân phuû, ñình thaàn cuoái cuøng phaûi ra leänh thi haønh aùn, bôûi “ngôø” raèng, chính Duïc Ñöùc hoaëc Hoàng Höu, moät trong hai, ñaõ ngaàm gieát Kieán Phuùc hoøng chieám ngoâi vua theo ñuùng yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp. Caùi “ngôø”, noùi theo caùch noùi cuûa Nguyeãn Nhöôïc thò Bích, laïi ñuùng söï thaät! (4).
Bi kòch cung ñình ñaãm maùu vaø thuoác ñoäc naøy laø ñieåm ñænh cuûa maâu thuaãn ñoái khaùng giöõa löïc löôïng thöïc daân Phaùp, taû ñaïo (5), boïn hoaøng thaân thaân Phaùp, vôùi löïc löôïng yeâu nöôùc, chuû chieán cuûa Haøm Nghi, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Tröông Vaên Ñeã, OÂng Ích Khieâm (5), Phaïm Thaän Duaät, Traàn Xuaân Soaïn, Toân Thaát Phan…
Ñöùng treân laäp tröôøng daân chuû vaø yeâu nöôùc, döôùi aùnh saùng khoa hoïc lòch söû, caàn nhìn laïi bi kòch aáy.
Bi kòch ñaãm maùu ôû cung ñình nhaø Nguyeãn (noùi ñuû hôn, coøn ñaãm thuoác ñoäc, söï boâi nhoï, vu khoáng vôùi tham voïng, toäi loãi coù thaät cuûa Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa, Traàn Tieãn Thaønh, Hoàng Höu… cuøng söï baùn nöôùc, ñaàu haøng cuûa nhöõng keû ñoù; vaø oan khuaát cuûa nhöõng con ngöôøi yeâu nöôùc, coù nhaân caùch cao ñeïp, trung thaønh vôùi trieàu Nguyeãn moät caùch saùng suoát nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Phaïm Thaän Duaät…) thöïc chaát do thöïc daân Phaùp, do boïn ñoäi loát Thieân Chuùa giaùo gaây ra; cuï theå nhö ñaõ noùi, laø chuùng mua chuoäc, naém laáy Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa, Hoàng Höu, Traàn Tieãn Thaønh… nhaèm ñaåy daân toäc ta vaøo vöïc thaúm maát nöôùc, bieán trieàu Nguyeãn thaønh luõ roái buø nhìn, tay sai (Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi).
Ngay döôùi cheá ñoä thöïc daân thoáng trò, Traàn Troïng Kim ñaõ vieát veà ñình thaàn nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh: “Nhieàu ngöôøi ñaõ bieát theo chính saùch baûo hoä cho neân moïi vieäc trong trieàu ñeàu ñöôïc yeân oån” (VNSL., b. 1964, tr. 554 – 555). Trieàu ñình chæ coù theå yeân oån trong noâ leä!!! Heã coøn ngöôøi choáng Phaùp nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, thì vaãn coøn maâu thuaãn ñoái khaùng trong Trieàu ñình, do thöïc daân, taû ñaïo gaây ra vôùi söùc eùp, söï mua chuoäc cuûa chuùng ñoái vôùi caùnh chuû “hoøa” (ñaàu haøng thaät söï), nhö ñaõ phaân tích!
Ñoù coøn laø bi kòch thuoäc veà baûn chaát cheá ñoä quaân chuû phong kieán, trong vieäc truyeàn ngoâi, tranh giaønh ngai vaøng trong ñeá heä, baát chaáp soá phaän nhaân daân vaø vaän nöôùc! Loaïi bi kòch naøy ñaâu phaûi chæ dieãn ra döôùi trieàu Nguyeãn, maø suoát caùc trieàu ñaïi phong kieán ôû nöôùc ta vaø treân theá giôùi!
Vaû laïi, ñoù coøn laø bi kòch thôøi chieán: quyeát aùn trong tình traïng khaån caáp (ngay thôøi daân chuû cuõng coù quyeàn ban boá veà tình traïng khaån caáp, khoâng chaáp nhaän ñoái laäp chính kieán).
“Daân vi quyù, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh” (Maïnh Töû). “Toå quoác, vua, daân, ñaâu naëng hôn?”. Hoûi laø ñeå khaúng ñònh caâu traû lôøi ñaõ raát nghìn xöa vaø maõi coøn môùi (4). Loøng trung cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá – kieân quyeát choáng giaëc Phaùp vaø boïn phaûn quoác – ñaõ laøm saùng choùi chöõ trung chaân chính, raát coå ñieån vaø raát truyeàn thoáng.
Nguyeãn Vaên Töôøng vaø nhoùm chuû chieán ñaõ choïn löïa ñuùng trong bi kòch ôû ñænh ñieåm maâu thuaãn ñoái khaùng. Hoï cuõng ñaõ traû lôøi ñuùng caâu hoûi: “Xaõ taéc, quaân, daân, thuïc troïng khinh?”, trong söï phaân coâng cho ñeâm Kinh Ñoâ Quaät Khôûi vaø trong vieäc giao nhieäm vuï sau ñeâm lòch söû 22 – 23.5 AÁt daäu (chæ töø 05.7.1885 ñeán 06.9.1885! Tieác thay!).
Moïi vieäc gaây ra nhieãu loaïn “tö lieäu” ñeå nhaèm taïo ra nghi vaán lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng vaø veà Toân Thaát Thuyeát, nhö a dua theo luaän ñieäu trong caùo thò boâi nhoï cuûa teân thöïc daân khaâm söù Hector, Ñoàng Khaùnh, Nguyeãn Höõu Ñoä, Phan Lieâm, Phaïm Phuù Laâm chaúng haïn, ñeàu xuùc phaïm ñeán leõ coâng baèng, loøng yeâu chuoäng tính khoa hoïc nghieâm minh cuûa söû hoïc, quyeát taâm baûo veä söï thaät lòch söû vaø coâng lí.
Chaúng leõ chæ hôn moät traêm naêm sau, haäu theá queân maát phaûn öùng cuûa só phu vaø nhaân daân tröôùc lôøi caùo thò ñoù, nhö Phaïm Phuù Laâm, Phan Lieâm… ñaõ traû vôùi giaù ñaõ vay, maëc duø Phaïm Phuù Laâm ít nhieàu toû ra coù löông tri ? (ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 197, 222; taäp 38, Nxb. KHXH.,1978, tr. 12 -13).
Vaû laïi, cöù ñeå toàn taïi tình traïng aáy laø voâ hình trung hay coá yù rôi vaøo luaän ñieäu xuyeân taïc cuûa giaïêc Phaùp, boïn “taû ñaïo”, boïn chuû “hoøa”, boïn Ñaïi Haùn baønh tröôùng chuû nghóa, laãn nhöõng keû yeâu nöôùc nhieät thaønh tuy thieån caän hoaïêc maéc möu tuyeân truyeàn boâi nhoï cuûa chuùng (7)!
TRAÀN XUAÂN AN
(1). Ñieän tín cuûa thoáng ñoác Nam kì göûi boä tröôûng Boä Haûi ngoaïi Phaùp ngaøy 10.12.1883:
“Hieäp Hoøa baøy toû trong moïi luùc caûm tình cuûa oâng ta ñoái vôùi Phaùp. Y ñaõ bí maät phaùi chuù laø Tuy Lí vöông ñeán Toøa Khaâm söù Phaùp ñeå hoûi De Champeaux laø neáu trong tröôøng hôïp tai bieán, y coù ñöôïc giuùp ñôõ khoâng. Champeaux traû lôøi ñoàng yù vaø nhieät thaønh khuyeán khích y choáng laïi caän thaàn. Cuoäc vieáng thaêm naøy laøm Trieàu ñình lo ngaïi, hoï laøm ñuû ñieàu ñeå bieát noäi dung caâu chuyeän nhöng voâ ích”.
(Thö khoá Boä Haûi ngoaïi Phaùp, kí hieäu A.30 (58), hoäp 16; daãn laïi theo Cao Huy Thuaàn, Ñaïo Thieân Chuùa vaø chuû nghóa thöïc daân Phaùp taïi Vieät Nam (1857 – 1914), luaän aùn tieán só quoác gia, khoa chính trò hoïc, Ñaïi hoïc Paris, baûn dòch tieáng Vieät, tr. 318).
(2). ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 150 – 151 xaùc ñònh roõ: Kieán Phuùc cheát vì beänh. Tröôùc ñoù, nhaø vua voán bò beänh, vaø tuy ñaõ bình phuïc nhöng chöa ñöôïc nhö cuõ (vaãn chòu leã chaàu möøng, ban thöôõng cho quaàn thaàn), Kieán Phuùc laïi bò beänh taùi phaùt raát nguy kòch, daãn ñeán töû vong. Tuy nhieân, theo lôøi Mieân Trí toá caùo söï caâu keát cuûa Hoàng Höu vôùi Phaùp (vaø caû toäi loaïn luaân coù quaû tang cuûa Hoàng Höu), baûn sôù cuûa Toân Thaát Thuyeát (Rheinart naèng naëc ñoøi laäp Hoàng Höu laøm vua…), nghò xöû cuûa Toân nhaân phuû, ñình thaàn (ÑNTL.CB., tr. 176 – 178), ngöôøi ta coù theå thaáy loâ gích (logique) cuûa söï vieäc nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy.
(3). Traàn Troïng Kim nhaän ñònh veà taùc giaû Haïnh Thuïc ca: “… Baø Leã taàn Nguyeãn Nhöôïc thò [Bích] coù theå bieát ñuùng söï thöïc theo caùi quan ñieåm cuûa ngöôøi mình baáy giôø” [!](HTC., lôøi töïa Traàn Troïng Kim, sñd., tr. X). Nhaän ñònh aáy, phaûi noùi laø saâu saéc: nhaän thöùc söï thaät lòch söû theo laêng kính rieâng vaø laêng kính thôøi ñaïi phong kieán. Vôùi Traàn Troïng Kim, ñoù laø quan ñieåm (: laêng kính) baûo hoaøng. OÂng ta cuõng trình baøy roõ, baûn HTC. oâng tìm ñöôïc ñaõ bò cheùp laïi vaø cheùp sai nhieàu choã. Trong lôøi töïa vaø ôû phaàn chuù thích, Traàn Troïng Kim bò söùc eùp loä lieãu hoaëc ngaám ngaàm cuûa cöôøng quyeàn thöïc daân, neân ñaønh phaûi coá tình xuyeân taïc theâm. Vì theá, ít nhieàu ñaõ rôi vaøo muïc ñích “ñaäp tan taønh” uy tín Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, theo yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp, taû ñaïo. Do ñoù, tröø ñi maáy choã aáy, coøn laïi, nhöõng ñoaïn HTC. khaúng ñònh neùt tích cöïc (yeâu nöôùc, choáng Phaùp ñeán cuøng …) cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát laïi trôû thaønh voâ cuøng giaù trò, ñaït möùc xaùc tín cao. Vaø cuõng vôùi möùc xaùc tín cao nhö vaäy, ñoaïn HTC. vieát veà aâm möu cuûa Rheinart vaø Hoàng Höu trong caùi cheát cuûa Kieán Phuùc (HTC., sñd., tr. 31 – 34). Xin xem kó ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 176 – 177.
Caàn noùi theâm: Traàn Troïng Kim ít nhieàu coù tinh thaàn daân toäc, choáng Phaùp. Trong thôøi bò Phaùp ñoâ hoä, oâng ta chæ laø moät nhaø giaùo, hoïc giaû. Ñeán thôøi phaùt xít Nhaät xaâm löôïc, Traàn Troïng Kim môùi … “bò môøi” laøm thuû töôùng!
(4). Noùi theo oâng Nguyeãn Xuaân Queá – oâng Queá cuõng nghe cha oâng noùi laïi – , ñoù laø hai caâu chuù thích, bôûi “xaõ taéc” ñaõ bao goàm “daân”, coøn “quaân” hay “quaân vöông”, coù khi ñoàng nhaát vôùi “daân”, vôùi nöôùc (“xaõ taéc”), nhö Haøm Nghi, coù khi laø tai hoïa, laø noãi nhuïc cuûa Toå quoác, cuûa daân toäc, nhö Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa. Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa coøn laø tai hoïa, noãi nhuïc cuûa caû vöông trieàu nhaø Nguyeãn nöõa. Truaát pheá, thi haønh aùn hai teân vua voâ loaïi aáy, vaø caû Hoàng Höu, laø laøm saùng ñeïp luaät phaùp nghieâm minh, baát vò thaân cuûa trieàu Nguyeãn vaø goùp phaàn laøm beàn vöõng trieàu Nguyeãn baáy giôø (tröôùc 06.9.1885), ñeå cöùu nöôùc, cöùu daân.
(5). Trong tinh thaàn ñoaøn keát daân toäc nhöng vaãn baûo ñaûm tính khaùch quan söû hoïc, vôùi yù thöùc toân troïng söï thaät lòch söû, chuùng toâi ñaõ khu bieät roõ ñoái töôïng caàn pheâ phaùn thöôøng ñöôïc goïi laø boä phaän “taû ñaïo” trong Thieân Chuùa giaùo. Ñoù laø caùc giaùm muïc, linh muïc mang baûn chaát thöïc daân, hoaëc thöïc daân ñoäi loát tu só Thieân Chuùa giaùo (xin phaân bieät vôùi boä phaän löông thieän, chaân tu, khoâng heà dính líu ñeán chính trò, thöïc daân, maø chæ bò lôïi duïng nieàm tin toân giaùo… ). Veà Thieân Chuùa giaùo ôû Vieät Nam, nhaän ñònh cuûa caùc giaùo sö nhö Traàn Vaên Giaøu, Yoshiharu Tsuboi, Traàn Ngoïc Theâm, linh muïc vieän só Traàn Tam Tænh… ñaõ raát xaùc ñaùng ôû caùc cuoán saùch ñaõ xuaát baûn. Ñaëêc bieät, Chính phuû Phaùp vaø moät soá nhaø söû hoïc Phaùp ñaõ coâng boá tö lieäu goác cuûa Phaùp qua coâng trình cuûa Tsuboi (1982). Giaùo hoaøng Jean-Paul II cuõng ñaõ baøy toû söï thoáng hoái chung trong buoåi leã ngaøy 12.3.2000 vöøa qua… Xin giôùi thuyeát roõ noäi dung cuï theå – lòch söû cuûa töø “taû ñaïo” nhö vaäy.
(6). Veà baûn aùn OÂng Ích Khieâm, do Boä Hình tuyeân aùn, vôùi caùc toäi hình coâng vuï, thöôøng söï (tuøy tieän baét lính kinh ñoâ hoä toáng; chieám ñaát cuûa daân ñeå xaây nhaø rieâng) oâng ñaõ phaïm vaø möùc aùn (bò caùch chöùc, phaùt löu sung quaân) oâng phaûi chòu, moät caùch raát cuï theå, xin xem ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 163 – 164. Ngoaøi ra, OÂng Ích Khieâm coøn phaïm toäi khi quaân, moät toäi khoâng theå tha thöù, döôùi cheá ñoä phong kieán, neáu giai thoaïi “taát caû ñeàu laø choù” ñuùng vôùi söï thaät. Tuy nhieân, chuùng toâi vaãn raát deø daët vôùi caùc thöù giai thoaïi, hoø veø… thôøi thöïc daân, taû ñaïo ñoäc quyeàn tuyeân truyeàn (phaûi ñaõi loïc caùc löôïng thoâng tin ôû caùc saùng taùc daân gian hö caáu töø lòch söû, ñaõi loïc treân cô sôû caùc vaên baûn, vaên kieän goác ñaõ ñöôïc trích daãn trong tö lieäu chuaån cöù laø ÑNTL.CB. IV, V).
(7). Nhaân ñaây, xin baøn theâm moät khía caïnh, aáy laø vaán ñeà lí luaän trong lónh vöïc vaên hoïc daân gian: saùng taùc vaø tieáp nhaän (keå veø, nghe veø, vaø cheùp veø, ñoïc veø…).
Ñoái vôùi caùc taùc phaåm vaên hoïc daân gian noùi chung, khoâng theå khoâng löu yù moät ñieàu raát sô ñaúng laø caàn vaän duïng luaän ñieåm nghieân cöùu xaõ hoäi: coù boä phaän daân gian tieán boä, saùng suoát; coù boä phaän quaàn chuùng laïc haäu, phaûn ñoäng, muø quaùng; coù boä phaän nhaân daân trung gian, ñöùng giöõa hai boä phaän kia. Khoâng bao giôø coù moät thöïc theå xaõ hoäi thuaàn nhaát;vaø söï phaân hoùa xaõ hoäi caøng roõ trong nhöõng thôøi ñoaïn xuaát hieän nhöõng maâu thuaãn gay gaét vôùi nhöõng löïc löôïng ñoái khaùng quyeát lieät. Vaø thöïc theå daân gian (caû taàng lôùp thöôïng löu, trí thöùc cuõng theá) laïi caøng phöùc taïp theo höôùng tieâu cöïc (laãn loän toát – xaáu, chính nghóa – phi nghóa, daân toäc – phaûn daân toäc…), moät khi maâu thuaãn ñoái khaùng trong xaõ hoäi, giöõa löïc löôïng yeâu nöôùc vaø giaëc ngoaiï xaâm (xeùt caû veà maâu thuaãn ñoái khaùng vaên hoaù, toân giaùo…) bò ñaåy ñeán beân kia ñieåm ñænh (cao traøo cuûa kòch tính – moät thuaät ngöõ vaên hoïc), vaø cuoái cuøng löïc löôïng xaâm löôïc, phaûn quoác, ngu daân thaéng theá. Do ñoù, trong moät taùc phaåm vaên hoïc daân gian nhö veø Thaát thuû kinh ñoâ chaúng haïn, coù nhöõng yeáu toá mô hoà, laãn loän, nhaäp nhaèng trong nhaän thöùc vaø phaûn aùnh lòch söû, daãn ñeán thaùi ñoä, tình caûm cuõng thieáu saùng suoát… Veø Thaát thuû kinh ñoâ xuaát hieän töø 1900 – 1914, sôùm nhaát laø 15 naêm sau ñieåm ñænh laø ñeâm 22 – 23.5 AÁt daäu, 1885. Ñoù laø ñieàu raát ñaùng löu yù.
Cuõng xin khaúng ñònh roõ raøng hôn: Chuùng toâi khoâng vaän duïng khaùi nieäm mó hoïc veà bi kòch ñeå phaân tích noäi dung taùc phaåm veø Thaát thuû kinh ñoâ, voán phaûn aùnh sai leäch khaù nhieàu veà söï kieän, nhaân vaät lòch söû, maø chæ ñeå giaûi thích hieän thöïc lòch söû, vaø cuï theå laø taùc ñoäng cuûa baïo quyeàn thöïc daân trong vieäc gaây nhieãu, laøm söùc eùp leân dö luaän moät boä phaän quaàn chuùng laãn saùng taùc cuûa boä phaän quaàn chuùng ñoù, ít ra laø suoát 15 naêm sau khi nhaân daân ta hoaøn toaøn bò thöïc daân thoáng trò. Cuõng raát caàn phaûi coù caùi nhìn bieän chöùng veà taâm lí caùc phaân soá quaàn chuùng (quaù trình taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc yeáu toá, boä phaän… ), veà taâm lí saùng taïo vaên hoïc vaø truyeàn khaåu vaên hoïc daân gian (maâu thuaãn trong nhaän thöùc, nhöõng ñieåm muø trong nhaõn quan tröôùc hieän thöïc, söï cöôõng böùc cuûa hieän thöïc moät caùch voâ thöùc vaø höõu thöùc, söï maéc möu tuyeân truyeàn xen laãn phaûn öùng choáng laïi tuyeân truyeàn… ).
Cho neân, vaán ñeà ñaët ra laø chæ coù theå ñaõi loïc nhöõng löôïng thoâng tin xeùt thaáy laø xaùc thöïc maø thoâi, treân cô sôû laáy ÑNTL.CB. IV, V (1847 – 06.9. 1885) laøm chuaån cöù. Xin xem theâm: Kì Vó phuï chính ñaïi thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng, thô – Vaøi neùt veà con ngöôøi, taâm hoàn vaø tö töôûng (TXA. bieân soaïn… ).
(Chuù thích cuûa taùc giaû baøi vieát: Traàn Xuaân An).
