Tieáp theo teäp 1

 

TRAÀN XUAÂN AN

 

VEÀ MOÄT VAØI TRANG

ÑAÛO NGÖÔÏC SÖÏ THAÄT LÒCH SÖÛ

VÌ MUÏC ÑÍCH TUYEÂN TRUYEÀN

TRONG VIEÄT NAM VONG QUOÁC SÖÛ

 

    Veà maët tình caûm söû hoïc, ñaây laø caû moät noãi ñau loøng vaø ñaùng phieàn traùch. Tuy nhieân, ñeå traû laïi söï coâng baèng cho lòch söû, treân tinh thaàn khoa hoïc khaùch quan, chuùng ta khoâng neân traùnh neù. Veát thöông söû hoïc caàn ñöôïc hoäi chaån vaø phaãu thuaät taäp theå.

     Baøi vieát naøy chæ laø moät ñeà xuaát.

     Vôùi söï giôùi haïn vaán ñeà, chuùng toâi maïnh daïn taïm ñuùc keát khuynh höôùng, chuû tröông chính trò cuûa Phan Boäi Chaâu ôû giai ñoaïn thaønh laäp vaø hoaït ñoäng trong Duy taân hoäi, Quang phuïc hoäi. Qua ñoù, chuùng toâi cuõng muoán chæ roõ caên nguyeân, ñoäng cô cuûa cuï Phan vaø Löông Khaûi Sieâu trong vieäc xuyeân taïc baèng caùch ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Töø Duõ. ÔÛ ñaây, chöa noùi ñeán vieäc Phan Boäi Chaâu vöøa coù ñieåm ñuùng, vöøa coù choã sai khi ñoàng thôøi ñaû kích tình traïng ñeø neùn daân quyeàn thôøi Töï Ñöùc, ñaû kích Phan Thanh Giaûn, Laâm Duy Thieáp “môû loái cho giaëc ñeán” [NTPCPBC. (1), Vieät Nam vong quoác söû, sñd., tr. 73].

      1. Phan Boäi Chaâu bò maéc möu tuyeân truyeàn boâi nhoï nhaèm daäp taét phong traøo Caàn vöông cuûa Hector (khaâm söù thöïc daân Phaùp), Ñoàng Khaùnh, Nguyeãn Höõu Ñoä, Phan Lieâm, Phaïm Phuù Laâm, boïn taû ñaïo trong Thieân Chuùa giaùo, sau khi Ñaát nöôùc vaø Trieàu ñình hoaøn toaøn rôi vaøo tay giaëc Phaùp. Theá heä cuï Phan coøn bò aûnh höôûng ít nhieàu do söï nhoài soï bôûi noäi dung giaûng daïy, coù theå nhö baûn thaûo Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân ñeä luïc kæ (1885 – 1888), trong nhaø tröôøng thöïc daân nöûa phong kieán (tröôøng hoïc ôû phuû, huyeän vaø Quoác töû giaùm). Ñaây chính laø caùc nguyeân nhaân taïo ra söï hoang mang, roái nhieãu, taùc haïi khoân löôøng trong xaõ hoäi Vieät Nam hoài ñoù. Maët khaùc, nhaän thöùc veà hieän thöïc lòch söû trong thöïc teá ñôøi soáng cuûa Phan Boäi Chaâu vaãn coù nhieàu sai soùt. Cuï Phan sai laàm ñeán möùc laãn loän chi tieát cuï theå nhaát laø caùi cheát cuûa Phaïm Thaän Duaät vôùi caùi cheát cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng; thaäm chí cuï khoâng bieát chính xaùc ba tænh Mieàn taây Nam kì maát vaøo naêm naøo!v.v… Söï sai soùt aáy laø do söï böng bít thoâng tin, bò ngaên caám lieân laïc… Trong ñieàu kieän bò thöïc daân ñoäc quyeàn thao tuùng, luõng ñoaïn, xuyeân taïc thoâng tin vaø bò chuùng haïn cheá lieân laïc nhö theá, laøm sao cuï Phan hieåu vaø bieát ñöôïc chuùt gì ñuùng vôùi söï thaät veà nhöõng nhaân vaät lòch söû trong Trieàu ñình Hueá tröôùc ngaøy 06.9.1885! Nhöõng nhaân vaät lòch söû aáy laïi caùch theá heä cuï Phan ñeán boán, naêm möôi tuoåi! Hueá laïi xa Ngheä An tít muø taép! Noùi nhö vaäy, chuùng toâi ñaõ ngoaïi tröø ra nhöõng ghi nhaän khoâng sai soùt veà phong traøo Caàn Vöông (2); rieâng khía caïnh söu thueá (20 loaïi thueá cuûa thöïc daân Phaùp vôùi söï taøn aùc cuûa chuùng) laø vaán ñeà saùt söôøn, nhaân daân xöù Ngheä vaø baûn thaân cuï Phan cuõng phaûi gaùnh chòu, thì khoâng theå sai soùt ñöôïc. Phong traøo nhaân daân choáng söu thueá naëng neà daäy leân vaøo naêm 1807 ôû Trung kì laø moät minh chöùng… Töø ñoù, vôùi caùi  nhìn toång theå veà Vieät Nam vong quoác söû, coù theå noùi roäng ra, ngoaøi nhöõng nhaän thöùc chính xaùc veà baûn chaát thöïc daân noùi chung vaø söï phaûn khaùng cuûa nhaân daân noùi chung, khoâng phaûi ngöôøi yeâu nöôùc, nhieät taâm cöùu nöôùc laø khoâng sai soùt veà kieán thöùc lòch söû, maø thaäm chí vaãn sai soùt nghieâm troïng nöõa laø ñaèng khaùc, vaø coù laém ngöôøi sai soùt maõi cho ñeán cuoái ñôøi!

     Töø sai soùt ñeán ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng… laø do moät thuû ñoaïn chính trò.

     2. Phan Boäi Chaâu chuû tröông baûo hoaøng, toân quaân, trung quaân nhö moät thuû ñoaïn: toân phuø Cöôøng Ñeå, haäu dueä cuûa hoaøng töû  Caûnh (tín ñoà thieân chuùa giaùo) [Töï phaùn (3), sñd., tr. 31, tr. 35 – 37, tr. 77, tr. 104…]. Phan Boäi Chaâu coá ra söùc taïo laïi uy tín cho hoaøng toäc trieàu Nguyeãn voán bò Duïc Ñöùc, Hieäp Hoøa, Hoàng Höu… laøm söùt meû, do ñoù, cuï quy heát toäi laøm maát nöôùc laø do caùc ñaïi thaàn vaø Töø Duõ! ÔÛ ñieåm naøy, Phan Boäi Chaâu “baûo hoaøng hôn vua”! Cuï Phan  coøn keùm xa vò vua yeâu nöôùc Thaønh Thaùi. Thaønh Thaùi ñaõ baûo ñaûm ñöôïc söï thaät lòch söû, ñaõ chöùng toû ñöôïc söï coâng minh cuûa söû hoïc (söû hoïc baát vò thaân, luaät phaùp baát vò thaân), vaø nhö theá laø giöõ ñöôïc uy tín cho vöông trieàu Nguyeãn.

     3. Phan Boäi Chaâu lieân keát vôùi moät boä phaän linh muïc, giaùo daân (chaéc chaén khoâng phaûi vôùi Giaùo hoäi Thieân Chuùa giaùo Vieät Nam) tröôùc khi xuaát döông vaøo naêm 1905 [Töï phaùn, sñd., tr. 42]. Do ñoù, Phan Boäi Chaâu ñoå toäi ñeå ñaû kích tröïc tieáp Nguyeãn Vaên Töôøng, Töø Duõ, ñaû kích aùm chæ Nguyeãn Phuùc Thuyeát (cuï Phan khoâng goïi laø Toân Thaát Thuyeát hay Leâ Thuyeát). Vaø khi Phan Boäi Chaâu ñaõ sang Trung Hoa, cuï khoâng moät laàn gheù thaêm Toân Thaát Thuyeát, maëc duø hoaït ñoäng nhieàu naêm gaàn nôi Toân Thaát Thuyeát ñang soáng löu vong [Töï phaùn, sñd., tr. 55…].

     4. Phan Boäi Chaâu bò chi phoái bôûi tö töôûng Ñaïi Haùn chuû nghóa, baûo hoaøng, noãi haän chính bieán Maäu tuaát cuûa Löông Khaûi Sieâu (hoïc troø cuûa Khang Höõu Vi) [Töï phaùn, sñd., tr. 56 – 59…]. Löông Khaûi Sieâu ñaõ truùt haän töø thaùi haäu Töø Hi vaø Vieân Theá Khaûi sang hai hình töôïng vaên söû baát phaân ñaõ bò boùp meùo theo yù ñoà chuû quan laø thaùi haäu Töø Duõ vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñeå vaän ñoäng cho caùch maïng Trung Hoa ngay trong nöôùc Trung Hoa. Löông Khaûi Sieâu ñaõ vieát, ñaêng baùo vaø in Vieät Nam vong quoác söû ñeå phaùt haønh chuû yeáu ôû Trung Hoa, moät phaàn ôû Nhaät Baûn; soá löôïng baûn saùch ñöa veà Vieät Nam chæ 50 cuoán. YÙ töôûng mieät thò ngöôøi Giao Chæ, ñeà cao ngöôøi Vieät bò lai Haùn moät caùch vong baûn, chaúng leõ laø tö  töôûng cuûa Phan Boäi Chaâu? [NTPCPBC., Vieät Nam vong quoác söû, sñd., tr. 78; Vieät Nam quoác söû khaûo, sñd., tr. 182 – 184] (4).   

      5. Phan Boäi Chaâu hoaït ñoäng cöùu nöôùc theo phöông chaâm cuûa nhaø chính trò baù ñaïo Machiavel: “cöùu caùnh (muïc ñích cuoái cuøng) bieän minh cho phöông tieän (thuû ñoaïn, vuõ khí vaät chaát, tinh thaàn, baát keå xaáu, toát, thieän, aùc, vinh, nhuïc)” [Töï phaùn, sñd., tr. 12, 17…].

     Trong 5 nguyeân nhaân ñoù, chuùng toâi cho raèng 2 nguyeân nhaân 2 vaø 3 laø quan troïng, nguyeân nhaân 4 (bò chi phoái bôûi Löông Khaûi Sieâu) laø quyeát ñònh. Ñuùng hôn, chính  Löông Khaûi Sieâu ñaõ vieát phaàn lôùn Vieät Nam vong quoác söû (VN VQS.) vôùi söï ñoàng tình cuûa Phan Boäi Chaâu nhö caùc hoïc giaû Trung Hoa ñaõ bao naêm khaúng ñònh.

      Töø chuû tröông chính trò, phöông chaâm hoaït ñoäng chính trò vaø kieán thöùc lòch söû nhö theá, töø vieäc chòu taùc ñoäng cuûa caùc moái lieân keát nhö theá, khoâng laï gì khi cuï Phan (vaø Löông Khaûi Sieâu) vieát veà Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Töø Duõ… nhö vaäy, trong Vieät Nam vong quoác söû (VNVQS.,1905).

      Tuy nhieân, caàn thaáy roõ laø ôû Vieät Nam quoác söû khaûo (VNQSK.,1909), Phan Boäi Chaâu quy toäi laøm maát nöôùc laø chæ do Töø Duõ maø thoâi (NTPCPBC., VNQSK., sñd., tr. 201; xem theâm tr. 148 – 149, tr. 305 – 306). Phaûi chaêng Phan Boäi Chaâu ñaõ maëc nhieân phuû nhaän nhöõng doøng chöõ cuï vieát veà Nguyeãn Vaên Töôøng ôû Vieät Nam vong quoác söû, do söï phaûn hoài cuûa coâng luaän?

      Phan Boäi Chaâu khoâng vieát cuï theå, nhöng chuùng ta vaãn thaáy ñöôïc ñoâi ñieàu qua thaùi ñoä ngöôøi ñoïc Vieät Nam vong quoác söû tröôùc khuynh höôùng chính trò baûo hoaøng, Ñaïi Haùn chuû nghóa voán laø caên nguyeân tröïc tieáp cuûa vaán ñeà (theå hieän ôû chöông I cuûa VNVQS.; xem theâm sñd., tr. 61 – 62). Löu Vónh Phuùc laø moät ngöôøi Haùn laøm quan cho caû Thanh laãn Vieät, Nguyeãn Thieän Thuaät nhaän aán ñeà ñoác cuûa nhaø Thanh (5), chuùng toâi khoâng noùi ñeán. Coøn Phan Chaâu Trinh, cuï im laëng, khoâng taùn thaønh toân quaân kieåu ñoù? Rieâng Toân Trung Sôn (Toân Daät Tieân), tuy cuõng laø ngöôøi Haùn nhöng voán ñeà xöôùng chuû nghóa tam daân, laø toû thaùi ñoä roõ reät:

     “Toân [Daät Tieân – TXA. chua theâm (ct.)] vì ñaõ ñoïc qua baûn Vieät Nam vong quoác söû, oâng bieát trong oùc toâi chöa thoaùt khoûi quaân chuû tö töôûng, neân oâng heát söùc baøi baùc ñaûng quaân chuû laäp hieán laø hö nguïy…” (Töï phaùn, sñd., tr. 77).

     Ñoù laø ñoïc chuû tröông chính trò qua söû kí, moät khi söû kí ñaõ bò bieán thaønh phöông tieän tuyeân truyeàn!

     Veà sau, khi taâm söï vôùi GS. Nguyeãn Thieäu Laâu, vaøo khoaûng thôøi gian gaàn cuoái ñôøi (tröôùc 1940), Phan Boäi Chaâu ñaõ phuû nhaän Vieät Nam vong quoác söû (chaéc chaén laø chæ caùc trang veà Nguyeãn Vaên Töôøng, Töø Duõ, Toân Thaát Thuyeát) vaø phuû nhaän caû Nguïc trung thö, tuy vaãn xem hai cuoán saùch aáy daãu sao cuõng coù ích, vôùi lôøi leõ toû veû chua xoùt, töï aùi:

     “Toâi troùt vieát hai boä saùch ñoù vì noù ghi teân toâi ñeå laïi…” (nguyeân vaên lôøi cuï Phan, xem Nguyeãn Thieäu Laâu, Quoác söû taïp luïc, Nxb. Muõi Caø Mau, 1994, tr. 12).

     Ñoù laø luùc cuï Phan giaûng veà Kinh xuaân thu, moät maãu möïc veà tín söû cuûa nhaø nho, cho GS. Nguyeãn Thieäu Laâu, baát chôït Nguyeãn Thieäu Laâu hoûi cuï Phan veà Vieät Nam vong quoác söû vaø Nguïc trung thö ! Trong tình huoáng aáy, cuï Phan khoâng theå khoâng töï aùi, laïi khoâng theå khoâng vôùt vaùt töï aùi baèng ñoâi caâu tròch thöôïng!

     Hoà Song cuõng ñaõ pheâ phaùn Vieät Nam vong quoác söû khi giôùi thieäu Vieät Nam quoác söû khaûo:

     “Vieät Nam quoác söû khaûo […] khoâng phaûi laø moät taùc phaåm trong ñoù nhöõng xuùc ñoäng maõnh lieät, nhöõng thuyeát lí veà nhaân sinh nhieàu khi laán aùt phaàn söû lieäu nhö trong Vieät Nam vong quoác söû. […] Vieät Nam quoác söû khaûo mang tính söû hoïc roõ reät [vôùi nhöõng sai soùt nhaát ñònh – TXA. ct.]” (NTPCPBC., VNQSK., sñd., tr. 149).

     GS. Löông Duy Thöù cho Vieät Nam vong quoác söû laø moät taùc phaåm naëng phaàn hö caáu (fiction), sau khi chæ roõ vai troø cuûa Löông Khaûi Sieâu trong vieäc vieát vaø in taùc phaåm aáy:

     “Giaù trò veà maët tö lieäu lòch söû bò haïn cheá. Giaù trò thöïc cuûa Vieät Nam vong quoác söû laø giaù trò vaên chöông” (Töø ñieån vaên hoïc, taäp II, Nxb. KHXH., 1984, tr. 548).

     Coøn yù kieán cuûa GS. Traàn Vaên Giaøu, chuùng toâi ñaõ coù laàn vieát:  Daãu sao GS. cuõng ñaõ giaùn tieáp phuû ñònh, ñaû phaù caùc doøng chöõ trong voûn veïn hôn moät trang saùch vaø trong moät ñoaïn khaùc, voán vieát sai laàm, xuyeân taïc veà Nguyeãn Vaên Töôøng, (vaø Toân Thaát Thuyeát trong vieäc pheá laäp), ôû Vieät Nam vong quoác söû cuûa Phan Boäi Chaâu, Löông Khaûi Sieâu (xem: Choáng xaâm laêng [CXL.], [Nxb. Xaây Döïng, 1956 – 1957], Nxb. TP.HCM. taùi baûn, 2001, tr. 316 – 319, tr. 547, tr. 549 – 567…). Tuy nhieân, do GS. Traàn Vaên Giaøu nhaän thöùc khoâng ñuùng veà tinh thaàn chuû chieán cuûa moät nhaø ngoaïi giao kheùo leùo nhöng vaãn cöùng raén laø Nguyeãn Vaên Töôøng vaø tinh thaàn chuû chieán ôû moät nhaø quaân söï cöùng raén nhöng thieáu meàm deûo laø Toân Thaát Thuyeát trong söï so saùnh, neân ñi ñeán ñaùnh giaù khoâng chính xaùc. Hôn nöõa, GS. Traàn Vaên Giaøu coá yù khoâng bieát ñeán söï ñaùnh traùo nhaân vaät trong veø Thaát thuû Thuaän An, maëc duø trong Ñaïi Nam lieät truyeän, taäp 3, Nxb. TH., 1993, tr. 125 ñaõ ghi roõ: Nguyeãn Troïng Hôïp laø ngöôøi xeù chaên vaûi traéng, vieát leân ñoù chöõ “Aâu” ñeå ñaàu haøng Phaùp, chöù khoâng phaûi laø Nguyeãn Vaên Töôøng (CXL., sñd., tr. 432)! Nghieâm troïng nhaát laø GS. laïi coá yù khoâng bieát tôùi hai böùc maät duï cuûa Haøm Nghi (vaø Toân Thaát Thuyeát) töø Taân Sôû göûi veà cho Nguyeãn Vaên Töôøng vaø hoaøng toäc sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885) (Ñaïi Nam thöïc luïc, chính bieân [ÑNTL.CB.], taäp 36, Nxb. KHXH., 1976, tr. 225 – 228)!… Sao GS. laïi phôùt lôø ñi tinh thaàn ñaáu tranh khaúng khaùi cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng tröôùc keû thuø ñaõ thaéng traän, vôùi teân tay sai cô hoäi Nguyeãn Höõu Ñoä maø caû Haïnh Thuïc ca [HTC.] (6) cuõng ghi nhaän (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 236 – 237; HTC., sñd., tr. 48)? Chaúng leõ GS. coá tình queân caû baûn aùn caùo thò cuûa De Courcy, De Champeaux vaø caû baûn aùn chung thaåm cuûa nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh veà Nguyeãn Vaên Töôøng (vaø Toân Thaát Thuyeát, Tröông Vaên Ñeã, Traàn Xuaân Soaïn) (ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 247; taäp 37, sñd., tr. 35)? Nhöõng cöù lieäu naøy vaø nhieàu cöù lieäu khaùc veà Nguyeãn Vaên Töôøng trong hai thaùng “chia taùch trieàu chính”, chuùng toâi ñaõ trích daãn, ghi roõ xuaát xöù, vaø ñaõ phaân tích, bình luaän ôû baøi nghieân cöùu Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885) cuûa chuùng toâi. ÔÛ ñaây, xin chæ nhaéc laïi nhö theá.

     Caùi chính laø GS. Traàn Vaên Giaøu ñaõ coù tham khaûo Vieät Nam vong quoác söû (Choáng xaâm laêng, sñd., tr. 585 – 586…) nhöng haàu nhö phaûn baùc laïi Phan Boäi Chaâu (thöïc ra do Löông Khaûi Sieâu vieát) ôû nhöõng trang veà Nguyeãn Vaên Töôøng… Daãu vaäy, GS. vaãn coøn naëng lôøi!

     Vôùi baøi nghieân cöùu nhoû, vieát theo daïng phaân tích töøng chuû ñieåm noùi treân, chuùng toâi ñaõ giaùn tieáp tranh luaän, ñính chính laïi nhöõng gì GS. Traàn Vaên Giaøu coá tình queân, coá yù sai leäch, hoaëc thieáu soùt, vôùi tinh thaàn daân chuû trong hoïc thuaät.

     Vaán ñeà ôû ñaây vaãn ñang laø moät vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû trong Vieät Nam vong quoác söû maø GS. Traàn Vaên Giaøu ñaõ chöùng minh laø sai laïc, xuyeân taïc, maëc duø GS.  khoâng chæ ra tröïc tieáp ñích danh Phan Boäi Chaâu (vaø Löông Khaûi Sieâu!).

     Hôn nöõa, trong giôùi söû hoïc, giôùi nhaø vaên Nam, Baéc, 1954 – 1975, vaø caû tröôùc ñoù cuõng nhö sau naøy, maëc duø coù nhieàu lôøi khen cheâ, thaäm chí döïng ñöùng chuyeän bòa ñeå caên cöù vaøo ñoù maø chæ trích thaäm teä, nhöng chöa coù ai vieát veà Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886) moät caùch xuyeân taïc baèng loái ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû nhö Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø do Löông Khaûi Sieâu!). Noùi goïn hôn, chæ moãi taùc giaû Vieät Nam vong quoác söû vieát ngöôïc nhö vaäy!

     Chuùng toâi trình baøy nhaän thöùc nhö treân khoâng phaûi nhaèm phuû ñònh toaøn boä taùc phaåm VNVQS., vaø ñeå phuû ñònh nhaø yeâu nöôùc lôùn, taùc gia lôùn Phan Boäi Chaâu, maø chæ coát chæ ra nhöõng haïn cheá, sai soùt nghieâm troïng vaø tai haïi cuûa cuï Phan. Vaû laïi, cuï Huyønh Thuùc Khaùng ñaõ nhaän ñònh veà Phan Boäi Chaâu thaät thaám thía: “ “Vaán muïc ñích, baát vaán thuû ñoaïn” chính laø caâu töï pheâ bình ñôøi thaát baïi cuûa Cuï [Phan]” (Töï Phaùn , sñd., tr. 12), chuùng ta coøn noùi theâm gì nöõa (7)! Vaø chuùng ta coøn bieát noùi gì nöõa, khi chính cuï Phan ñaõ vieát:

     “Lôøi töï phaùn: Lòch söû cuûa toâi, hoaøn toaøn laø lòch söû thaát baïi. Nhöng soå dó [ kieåm ñieåm laïi? – TXA. ct.] ñöôïc caùi thaát baïi ñoù, nhöõng choã tì veát raát roõ raøng, maø nhöõng choã coù theå töï tín ñöôïc, cuõng khoâng phaûi laø khoâng coù. […] Moät ñôøi möu vieäc gì, chæ coát hoûi ôû nôi muïc ñích, caàu thu hieäu ôû naêm phuùt cuoái cuøng; ñeán thuû ñoaïn, phöông chaâm tuy coù luùc thay ñoåi cuõng khoâng keå. […] … Ñieàu treân thöôøng töï nghó laø moät chuùt laønh coù theå keå ra ñöôïc. Bieát ta chaêng? Toäi ta chaêng? Ñeàu thöøa nhaän caû.

                     (Töï phaùn, sñd., tr. 17, 18).

     Neáu noùi theâm, coù leõ phaûi khaúng ñònh, ñöøng bao giôø quaù meâ tín vaøo moät ai, cho duø ñoù laø vó nhaân, vì vó nhaân vaãn laø moät con ngöôøi vôùi nhöõng haïn cheá nhaát ñònh! Vaø phaûi tænh taùo, saùng suoát, khoa hoïc, bình taâm nhaän chaân raèng: Khoâng moät danh nhaân naøo, vó nhaân naøo, keå caû giaùo chuû saùng laäp toân giaùo naøo, thaät söï toaøn bích. Nguyeãn Thöôïng Hieàn, ngöôøi tuoåi treû ñaõ chöùng kieán, ñaõ khoùc thöông thaùi phoù Nguyeãn Vaên Töôøng (“khoâng quaù Taây moân bi thaùi phoù”), vaø nhieàu chí só khaùc, veà sau, khi gia nhaäp Duy taân hoäi, Quang phuïc hoäi, ñaâu phaûi moïi ñieàu ñeàu taùn thaønh theo cuï Phan! Hoï chaáp nhaän “ñaïi ñoàng, tieåu dò” ñeå cuøng daán böôùc treân con ñöôøng cöùu nöôùc, cöùu daân.      

     Chuùng ta cuõng thöôøng thaáy, maëc duø cuøng muïc ñích giaûi phoùng daân toäc, choáng ngoaïi xaâm, nhöng khaùc theá heä, khaùc laäp tröôøng, khaùc chính kieán, nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc vì lí do tuyeân truyeàn, hoï coù theå “chuïp muõ” laãn nhau! Vaán muïc ñích, baát vaán thuû ñoaïn laø theá! Noùi nhö vaäy, chuùng toâi khoâng coù yù ñònh ñaùnh ñoàng baûn chaát, ñoäng cô cuûa moïi loaïi chính kieán, keå caû loaïi chính kieán cuûa boïn tay sai, thöïc daân, phaùt xít, ñeá quoác, taû ñaïo.

     Roát laïi, chuùng toâi thaáy caàn phaûi coù moät tinh thaàn khoa hoïc thöïc söï nghieâm minh, vôùi quyeát nghò caàn coâng boá roäng khaép cuûa hoäi nghò khoa hoïc lòch söû ñeå xöû lí moät vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng… trong Vieät Nam vong quoác söû. Hôn nöõa, vaãn caàn phaûi thanh loïc noát nhöõng trang saùch hieän ñang toàn taïi voán bò nhieãm ñoäc bôûi söï tuyeân truyeàn boâi nhoï cuûa thöïc daân Phaùp, taû ñaïo, boïn baønh tröôùng Ñaïi Haùn vaø nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi… Khoâng coù gì bi kòch hôn, ñau xoùt hôn khi ngaãm laïi, nhaän ra ngöôøi yeâu nöôùc bò maéc möu, nhieãm ñoäc tuyeân truyeàn cuûa caùc loaïi giaëc ñoù, coù theå keå theâm loaïi chuû “hoøa”, baûo hoaøng ngu trung, ñeå haï beä, boâi nhoï, tieáp tay giaëc “ñaäp tan taønh” ngöôøi yeâu nöôùc! (“Ñaäp tan taønh”, caùch duøng töø cuûa teân khaâm söù thöïc daân De Cham     peaux! (8)).

     Laø lôùp chaùu chaét cuûa theá heä cuï Phan, chuùng toâi daùm ñaâu voâ leã vôùi tieàn boái. Nhöng trong vaên ngheä, hoïc thuaät, khoâng coù tinh thaàn pheâ phaùn vaø töï pheâ, seõ khoâng coù söï  tieán boä, seõ rôi vaøo trì treä, tuït haäu, ngay caû trong saùng taùc, nghieân cöùu. Noäi dung töï pheâ (Töï phaùn) cuõng caàn ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi vaø haäu theá pheâ bình, goùp yù! ÔÛ khía caïnh cuï theå khaùc, neù traùnh vaán ñeà, khoùa chaën tinh thaàn pheâ vaø töï pheâ, laø nhaãn taâm tröôùc noãi ñau loøng söû hoïc, tröôùc vaán naïn ñaùng phieàn traùch (töôûng voâ hình trung ñaõ giaûi quyeát veà cô baûn tuy coøn nhieàu haïn cheá tai haïi, moät caùch roäng raõi baèng quoác ngöõ, töø 1921, luùc Vieät Nam söû löôïc cuûa nhaø giaùo, hoïc giaû Traàn Troïng Kim xuaát baûn).1982, Vieät Nam vong quoác söû taùi baûn trong tình traïng khoâng ñöôïc xöû lí moät caùch khoa hoïc vaø thích ñaùng. Thaät ñaùng kinh ngaïc, vaøo naêm 2001, Trung taâm Ngoân ngöõ Ñoâng – Taây vaãn coøn lieân keát ñeå taùi baûn Vieät Nam vong quoác söû vôùi moät vaøi trang ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû nhö vaäy cuøng vaøi doøng pheâ phaùn mô hoà, neù traùnh!

     Ñeå keát thuùc baøi vieát, xin nhaán maïnh laïi 2 ñieåm:

     Veà tính khoa hoïc vôùi caùc söû lieäu goác (CHAÂU BAÛN…) ñöôïc trích daãn ñaày ñuû cuûa Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, caùc kæ IV (1847 – 1883), V (1883 – 1885), VI (1885 – 1888), chuùng toâi ñaõ hôn moät laàn khaúng ñònh roõ. Chuùng toâi xem ñoù laø tö  lieäu chuaån cöù ñeå nghieân cöùu giai ñoaïn lòch söû naøy vaø cuï theå laø veà Nguyeãn Vaên Töôøng. Nhöõng soaïn phaåm bieân khaûo, caùc baøi nghieân cöùu cuûa chuùng toâi ñaõ theå hieän ñaäm neùt ñieàu ñoù, trong khi chôø ñôïi toaøn boä phaàn chaâu baûn trieàu Nguyeãn thôøi choáng Phaùp vaø Caàn vöông (1858 – 1898), kho löu tröõ ñaët taïi TP.HCM., ñöôïc dòch vaø coâng boá, trong khi chôø ñôïi Phaùp vaø Vatican dòch vaø coâng boá troïn veïn hoà sô thôøi thöïc daân cuûa hoï cuõng thuoäc giai ñoaïn naøy. Mong caùc söû gia Phaùp, söû gia Vatican haõy coù thieän chí söû hoïc vaø yù thöùc söû hoïc khaùch quan cao hôn nöõa, vôùi söï chöùng kieán cuûa caùc söû gia treân theá giôùi!(9).

      Neáu ñaët moät söï so saùnh giöõa Ñaïi Nam thöïc luïc IV, V, VI vôùi Vieät Nam vong quoác söû, seõ thaáy ra söï cheânh leäch quaù ñaùng veà tö lieäu trích daãn. Tö lieäu trích daãn trong Vieät Nam vong quoác söû laø ôû möùc soá khoâng! Söû hoïc laø gì? Ñôn giaûn nhaát cuõng laø “noùi coù saùch, maùch coù chöùng”. Vaø tö lieäu goác (10) – aáy laø baèng chöùng phaùp lí, phaûi ñöôïc giaùm ñònh thöïc nghieäm (nieân ñaïi giaáy möïc, buùt tích…) – laø yeáu toá tieân quyeát, coøn moïi quan ñieåm bình giaù (tuøy theo öu theá laãn haïn cheá cuûa töøng thôøi ñaïi) vaãn laø thöù yeáu. Noùi nhö theá veà quan ñieåm bình giaù, chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh: Ñaïo lí vaø coâng lí daân toäc (chuû nghóa yeâu nöôùc, nhaân nghóa Vieät Nam truyeàn thoáng – hieän ñaïi) laø vónh haèng. Phan Boäi Chaâu  (thöïc ra laø do Löông Khaûi Sieâu) vieát söû nhöng khoâng coù moät cöù lieäu söû hoïc naøo caû, thaäm chí khoâng tham khaûo moät taøi lieäu naøo caû, maø raát caûm tính, nhieät tình ñeán möùc chæ thaáy caùi nhieät tình cöùu nöôùc aáy vaø thuû ñoaïn chính trò, chöù khoâng thaáy coù thieän taâm vaø trí tueä khoa hoïc (xin ñaët trong giôùi haïn vaán ñeà vaø chæ moät vaøi trang VNVQS.). Chuùng toâi ñaõ coù moät baøi vieát ngaén veà khía caïnh naøy.

     Veà thaùi ñoä ñoái vôùi söû hoïc, chuùng toâi ñaõ so saùnh giöõa vò vua yeâu nöôùc, bò giaëc Phaùp löu ñaøy tít taän hoøn ñaûo Reùunion giöõa bieån chaâu Phi laø Thaønh Thaùi vôùi nhaø yeâu nöôùc, oâng giaø Beán Ngöï an trí taïi kinh ñoâ Hueá laø Phan Boäi Chaâu, vaø laáy laøm tieác cho cuï Phan veà moät vaøi trang trong Vieät Nam vong quoác söû !

 

                                                          

                                                                    TRAÀN XUAÂN AN

 

 

   

    (1). Phan Boäi Chaâu, Nhöõng taùc phaåm cuûa Phan Boäi Chaâu, taäp I, goàm VNVQS. vaø VNQSK., Chöông Thaâu dòch, Hoà Song giôùi thieäu, Vaên Taïo chuû bieân… , Nxb. KHXH., 1982.

 

    (2). Phan Boäi Chaâu khoâng bieát Leâ Trung Ñình khi khôûi nghóa, oâng cöû nhaân treû tuoåi naøy laïi quôøø quaïng toân phuø Tuy Lí vöông, moät nhaø thô hoaøng toäc ñaõ caâu keát vôùi thöïc daân Phaùp vaøo thôøi Hieäp Hoøa neân bò ñaøy vaøo Quaûng Ngaõi, maëc duø Tuy Lí vöông töø choái. Tuy nhieân cuï Phan vaãn xaùc ñònh ñuùng: chính teân phaûn boäi Nguyeãn Thaân ñaõ gieát Leâ Trung Ñình theo leänh Phaùp.

 

    (3). Neáu chuùng toâi nhôù khoâng nhaàm, thì trong moät cuoán saùch, Baùc Hoà ñaõ pheâ phaùn raát ñích ñaùng Phan Boäi Chaâu: “Ñuoåi coïp [Phaùp] cöûa tröôùc, röôùc hoå [Nhaät, Taøu] cöûa sau”.

 

    (4). Phan Boäi Chaâu, Töï phaùn, Huyønh Thuùc Khaùng ñeà töïa (1946), Nxb. VHTT. taùi baûn, 2000. Hoài kí naøy ñöôïc PBC. vieát naêm 1929, xuaát baûn laàn ñaàu vaøo naêm 1956 (sau khi cuï Phan cheát [1940] ñeán 16 naêm).

 

    (5). Dö ñaûng Thaùi Bình thieân quoác ñaõ bieán töôùng thaønh phæ; Löu Vónh Phuùc ñaõ möu toan xaâm löôïc Cao Baèng. Ñoái vôùi Ñaát nöôùc ta, Löu Vónh Phuùc laø keû ñaõ töøng gaây toäi aùc nhöng cuõng laø ngöôøi coù coâng lao (ÑNTL.CB., taäp 31, sñd., tr. 191, 220, 379; taäp 32, sñd., tr. 42; taäp 33, sñd., tr. 26; taäp 36, sñd., tr. 100…). Trong ñieàu kieän quan quaân Trieàu ñình Hueá bò boù buoäc bôûi caùc “hoøa” öôùc, vôùi söï cho pheùp cuûa Töï Ñöùc, Löu Vónh Phuùc ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh Phaùp.

   Nguyeãn Thieän Thuaät nhaän aán ñeà ñoác cuûa nhaø Thanh “neân khoâng maáy ñöôïc nhaân daân heát loøng uûng hoä” (Choáng xaâm laêng, sñd., tr. 449; ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 253).

    Chuùng toâi hieåu vì sao GS. Traàn Vaên Giaøu ñeà cao Löu Vónh Phuùc ñeán theá… “Söû hoïc tuyeân huaán” raát caàn phaûi xem xeùt laïi. Xin ñeå söû hoïc phaûi laø söû hoïc ñuùng nghóa.

 

     (6).  Nguyeãn Nhöôïc Thò Bích, Haïnh Thuïc ca, Traàn Troïng Kim [*] söu taàm, Nxb. Taân Vieät, 1950 [?].

[*] Trong lôøi töïa cho boä saùch Choáng xaâm laêng cuûa mình, GS. Traàn Vaên Giaøu cho bieát: GS. raát chuù yù tham khaûo caùc tö lieäu cuûa nhöõng hoïc giaû maùc-xít vaø tieán boä nhö Traàn Huy Lieäu, Sieác-sô-noâ, Ñaøo Duy Anh… nhöng GS. vaãn thöøa nhaän Traàn Troïng Kim, cuõng nhö Phan Traàn Chuùc, ñaõ tìm ñöôïc nhöõng tö lieäu lòch söû coù giaù trò  xaùc thöïc nhaát ñònh [phaûi hieåu laø coù vaøi möôi phaàn traêm sai leäch, nhaát laø nhöõng doøng Traàn Troïng Kim, Phan Traàn Chuùc boâi nhoï nhaân caùch Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát](sñd., tr. 12).

 

      (7). “Vaán muïc ñích, baát vaán thuû ñoaïn” (cöùu caùnh bieän minh cho phöông tieän – Machiavel)! Vôùi quan nieäm ñoù, Phan Boäi Chaâu (Phan Thò Haùn, Phan Saøo Nam) khoâng phaûi laø nhaø khoa hoïc lòch söû, cuõng khoâng phaûi laø nhaø vaên ñuùng nghóa! Veà vaän ñoäng chính trò, caâu nhaän ñònh cuûa cuï Huyønh Thuùc Khaùng … (xin pheùp cuï Phan) laø thaät ñích ñaùng! Tuy nhieân chuùng toâi vaãn nghó raèng soá loaïi trang nhö treân trong taùc phaåm cuï Phan khoâng nhieàu.  

 

(8). Trích daãn: “Hoâm qua toâi ñaõ tieáp kieán quan Thöông baïc, oâng ñeán baùo cho toâi bieát laø oâng ñaõ töø chöùc thöôïng thö Ngoaïi giao… Toâi khoâng ngôø vieäc vaän ñoäng nhoû cuûa toâi [vôùi Traàn Tieãn Thaønh – TXA. ct., theo Y. Tsuboi] choáng thöôïng thö ñoù laïi coù keát quûa nhanh choùng ñeán theá… Vì thaáy raèng khoâng theå môû roäng caùc moái quan heä chính trò neáu cöù phaûi giao thieäp vôùi quan Thöông baïc maõi, toâi ñaõ nghó phaûi buoäc oâng ta töø chöùc vaø thay oâng ta baèng moät ngöôøi ít choáng ñoái aûnh höôûng cuûa ta hôn… Quan Thöông baïc vaãn coøn laø thöôïng thö Boä Hoä vaø thöù tröôûng Vieän Cô maät. Vôùi tö caùch sau, oâng vaãn coøn coù theå choáng ñoái chuùng ta. Muoán thoaùt naïn, ta coøn phaûi ñaäp oâng ta tan taønh caû ôû phía aáy” (Löu tröõ AOM. Aix. Amireaux 12923; Champeaux, ñaïi bieän taïi Hueá gôûi thoáng ñoác Nam kì; Hueá, ngaøy 6.2.1881. Daãn theo Yoshiharu Tsuboi, NÑNÑDVPVTH., sñd., tr. 270).

     Trích daãn ñoái chieáu: “Laïi coøn noùi raèng, ngöôøi nöôùc Phaùp raát gheùt vieân Baïc thaàn tröôùc laø Nguyeãn Vaên Töôøng, taát roài seõ duøng theá löïc cöôõng baùch truaát thoaùi ñeå ñaåy ñi xa; vaäy caâu noùi naøy laø noùi theá naøo?

     Oâi! Ngöôøi laøm toâi ai cuõng vì chuû naáy, Nguyeãn Vaên Töôøng giuùp vì nöôùc nhaø, cuõng töùc nhö vieân söù Phaùp giuùp vì nöôùc Phaùp, caùi ñaïo laøm toâi taát phaûi nhö theá, coù gì maø ñaùng gheùt? Tröôùc kia vieân aáy tuy sung chöùc ôû Thöông baïc, cuøng vôùi ngaøy nay tuy ñaõ giaûi nhieäm, song phaøm vieäc gì ñeàu coù quan ñaïi thaàn hieäp thöông baøn roài taâu leân môùi quyeát ñònh, vieân aáy coù theå naøo ñoäc ñoaùn ñeå ngaên trôû vieäc? Vaû giaû söû coù theå laøm ñoäc ñoaùn thì haïng beà toâi nhö vaäy coøn nöôùc naøo maø chaúng thích duøng? Töôûng nöôùc Phaùp cuõng neân ban thöôûng ñeå khuyeán khích cho nhöõng keû laøm toâi trong thieân haï vaø ñeå göông ñôøi sau vaäy. Nhö Haùn Cao Toå phong cho Quùy Boá vaø cheùm Ñònh Coâng, Toáng Thaùi Toå phong taëng cho Haøn Thoâng vaø truaát pheá Ngaïn Thaêng, nhö theá môùi hôïp caùi ñaïo trò nöôùc, chöù coù khi naøo laïi xua ñuoåi boû ñi; neáu nhö theá thì bao nhieâu keû laøm toâi tha thieát vì vua mình cuõng ñuoåi boû caû hay sao? Vaø coøn laáy gì maø toû söï khuyeán tröøng? Vaäy quyeát nhieân khoâng coù leõ aáy” (Duï cuûa Töï Ñöùc, ngaøy 19.5 aâl., TÑ. 34 [1881], trích töø: Thô vaên Töï Ñöùc, taäp II, Ngöï cheá vaên tam taäp, baøi “Ñuoåi vieân haønh nhaân Nguyeãn Hoaèng” (linh muïc), Nxb. Thuaän Hoùa, 1996, tr. 176 – 177). [Ñaâu laø coâng lí ñoái vôùi boïn thöïc daân xöa nay? TXA.].

 

     (9). Trong lôøi giôùi thieäu cuoán saùch Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa (Yoshiharu Tsuboi, UB.KHXH. Thaønh uûy TP.HCM., 1990), GS. Traàn Vaên Giaøu vieát: “… caùi kho chaâu baûn ñoà soä vaø quùy giaù coù leõ coøn quan troïng, caên baûn hôn laø tö lieäu cuûa Boä Haûi quaân vaø Boä Thuoäc ñòa Phaùp nöõa.[…] Khoâng khai thaùc chaâu baûn moät caùch trieät ñeå maø chæ baèng vaøo caùc haïng ngöôøi Phaùp phaàn lôùn thuoäc quaân xaâm löôïc hay chuaån bò xaâm löôïc, thì laøm sao bieát roõ, bieát ñuùng moät thôøi kì lòch söû “maáu choát”cuûa nöôùc nhaø, laøm sao ñaùnh giaù caùc nhaân vaät chính xaùc?” (sñd., tr. 12).

    Caên cöù vaøo phöông phaùp suy luaän khoa hoïc, chuùng toâi ñoan chaéc raèng caùc chaâu baûn ñöôïc trích daãn trong ÑNTL.CB. IV, V, VI vaãn laø caùc vaên baûn töông ñoái coù giaù trò tieâu bieåu (theo nguyeân taéc söû duïng daãn chöùng). Töø ñoù, suy ra, kho chaâu baûn khoâng theå maâu thuaãn vôùi ÑNTL.CB. (1847 – 1888), maø chæ laøm roõ hôn, maïnh meõ hôn nhöõng gì coøn quaù ruït reø ôû caùc phaàn söû thuoäc caùc kæ keå treân: tinh thaàn choáng Phaùp, choáng taû ñaïo cuûa nhaân daân, só phu vaø vua quan trieàu Nguyeãn.

 

     (10). Xin xaùc ñònh chuaån xaùc thuaät ngöõ tö lieäu goác hay cuï theå hôn, aáy laø söû lieäu goác. Khoâng theå cho raèng Vieät Nam vong quoác söû laø söû lieäu goác veà Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Töø Duõ, Phan Thanh Giaûn… , maø taùc phaåm ñoù chæ laø söû lieäu goác veà chính Phan Boäi Chaâu (vaø Löông Khaûi Sieâu). Vaû laïi, Phan Boäi Chaâu cuõng khoâng phaûi laø ngöôøi chöùng cuøng thôøi, cuøng vieäc (ñoàng thôøi, ñoàng söï) vaø taïi choã veà nhöõng nhaân vaät lòch söû keå treân. Ñoù chæ laø sô löôïc treân 2 neùt nghóa trong nhieàu neùt nghóa khaùc cuûa thuaät ngöõ tö lieäu goác.

 

                                                                 TXA.

                              

 

 

 

 

 

TRAÀN XUAÂN AN

 

CAÙCH VIEÁT SÖÛ THEO TIEÂU CHÍ NGÖÔÏC ÔÛ

ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC CHÍNH BIEÂN

KÆ ÑEÄ LUÏC

VAØ CAÙCH VIEÁT SÖÛ XUYEÂN TAÏC BAÈNG

SÖÏ ÑAÛO NGÖÔÏC SÖÏ THAÄT LÒCH SÖÛ

ÔÛ MOÄT VAØI TRANG TRONG

VIEÄT NAM VONG QUOÁC SÖÛ

   

    I.

     Ñaây laø moät vaán ñeà söû hoïc raát ñaëc bieät trong tieán trình söû hoïc ôû nöôùc ta töø xöa ñeán nay. Hieän töôïng naøy chæ naåy sinh ôû thôøi ñoaïn daân toäc ta bò rôi vaøo caûnh maát nöôùc döôùi aùch xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp vaø taû ñaïo trong Thieân Chuùa giaùo. Nhöõng toàn ñoïng töø cuoái theá kæ XIX ñeán nay vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát roát raùo moät caùch thöïc söï khoa hoïc, bôûi chuû nghóa thöïc daân cuõ ñaõ caùo chung laïi bieán töôùng thaønh chuû nghóa thöïc daân môùi, vaø Thieân Chuùa giaùo vaãn laø moät thöïc theå “giaønh” ñöôïc söï hôïp phaùp coù toå chöùc ngay döôùi cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa! Maëc duø Ñaát nöôùc ñang môû cöûa, ñoåi môùi, vaø vaãn baûo ñaûm chính saùch ñaïi ñoaøn keát, söû hoïc cuõng cöù phaûi vöôn leân laø khoa hoïc lòch söû.

      Daãu sao cuõng khoâng theå muoän hôn ñöôïc nöõa! Haõy ñeå söû hoïc phaûi ñích thöïc laø söû hoïc! Coù nhö theá, ñaïi ñoaøn keát môùi thöïc söï beàn vöõng, ñoåi môùi, môû cöûa môùi thaønh coâng.

      Trong yù höôùng ñoù, chuùng toâi xin ñöôïc ñöa ra moät vaán naïn cuï theå, ñaõ ghi roõ thaønh ñaàu ñeà cuûa baøi vieát. Baøi vieát naøy seõ ñöôïc trình baøy moät caùch khaùi quaùt, raát ngaén goïn.

II.

      Veà laäp tröôøng, quan ñieåm vieát söû cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, theå hieän ôû Thöïc luïc qua ba kæ IV (1847 – 1883), V (1883 – 1885), VI (1885 – 1888), chuùng toâi ñaõ caên cöù vaøo hai baûn phaøm leä cuûa kæ V, kæ VI vaø chuû yeáu caên cöù vaøo thôøi ñieåm phaân kæ ôû Thöïc luïc ñeå minh ñònh: Chính trieàu (1847 – 06.9.1885); nguïy trieàu (06.9.1885 – 1888…).

a.      Chính trieàu: laäp tröôøng, quan ñieåm yeâu nöôùc, choáng Phaùp, choáng taû ñaïo Thieân Chuùa giaùo; vaø ít nhieàu xen laãn laäp tröôøng, quan ñieåm baûo hoaøng ngu trung trong söï kieän töù tuyeät tam vöông vaø caùc bi kòch khaùc ôû ñieåm ñænh maâu thuaãn ñoái khaùng: kæ IV, kæ V (1847 – 06.9.1885, ngaøy Nguyeãn Vaên Töôøng bò Phaùp löu ñaøy).

b.      Nguî trieàu: laäp tröôøng, quan ñieåm cuûa nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh, nònh hoùt Phaùp, nònh hoùt taû ñaïo Thieân Chuùa giaùo, vaø boâi nhoï ngöôøi choáng Phaùp, choáng taû ñaïo Thieân Chuùa giaùo; ñoàng thôøi cuõng vöøa söû duïng boïn taû ñaïoThieân Chuùa giaùo ôû caùc ñòa phöông ñeå ñaùnh deïp phong traøo Caàn vöông vöøa pheâ phaùn chính boïn taû ñaïo Thieân Chuùa giaùo aáy ñang manh taâm phuïc thuø, cöôùp chính quyeàn ôû phuû, huyeän, laøm suy yeáu nguïy quyeàn Ñoàng Khaùnh buø nhìn: kæ VI (12.9.1885 – 1888…).

         ÔÛ Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân (kæ IV, V, VI) khoâng coù söï ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû. Nhöng roõ raøng laø rieâng ôû kæ VI (12.9.1885 – 1888), Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn ñaõ theå hieän caùch ñaùnh giaù söï thaät liïch söû theo tieâu chí ngöôïc, traùi nghòch vôùi chuû nghóa yeâu nöôùc cuûa daân toäc, traùi nghòch vôùi coâng lí cuûa nhaân loaïi veà ñoäc laäp daân toäc vaø chuû quyeàn Ñaát nöôùc.

         Xin phaân bieät roõ: caùch vieát söû xuyeân taïc baèng söï ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû vôùi caùch vieát söû coù ñaùnh giaù söï thaät lòch söû (goàm caû nhaân vaät lòch söû) theo tieâu chí ngöôïc.

         ÔÛ caùch thöù nhaát, ngöôøi choáng Phaùp bò ñaûo ngöôïc thaønh keû caáu keát vôùi Phaùp. Qua Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu (thöïc ra laø do Löông Khaûi Sieâu…) vieát veà Töø Duõ, Nguyeãn Vaên Töôøng moäi caùch phi khoa hoïc, thieáu cöù lieäu – luaän cöù, luaän chöùng (ñoå toäâi laøm maát nöôùc laø do hai ngöôøi naøy vaø do Traàn Tieãn Thaønh). Nhö theá, voâ hình trung Phan Boäi Chaâu (Löông Khaûi Sieâu…) ñaõ nguïy bieän cho Duïc Ñöùc, Hieäp Hoaø, Tuy lyù vöông, Hoàng Höu, Nguyeãn Höõu Ñoä… vaø phaàn naøo cho Traàn Tieãn Thaønh… (1). Caùch vieát khoâng coù cöù lieäu – luaän cöù, luaän chöùng –, theo phaùp luaät xöa nay, laø ñaõ vi phaïm vaøo toäi vu khoáng treân saùch baùo (toäi coâng khai sæ nhuïc ngöôøi khaùc baèng vaên töï)!

        ÔÛ caùch thöù hai, ngöôøi choáng Phaùp laø xaáu (!!!), nhö Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát…; vaø cuõng phi líù thay, ngöôøi nònh hoùt Phaùp laïi laø toát (!!!) nhö Ñoàng Khaùnh, Nguyeãn Höõu Ñoä… Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn ñaõ theå hieän roõ caùch vieát naøy ôû kæ VI (12.9.1888 – 1888), ñoù laø caùch vieát söû theo heä giaù trò phaûn quoác, nhaèm löu laïi söï thaät cho haäu theá minh xeùt. Haäu theá chính laø caùc theá heä hieän nay… 

      Xeùt veà tính khoa hoïc, Thöïc luïc veà caùc kæ IV, V, VI ñaït ôû möùc raát cao, trong söï so saùnh ñoàng ñaïi. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn trích daãn khaù ñaày ñuû caùc vaên baûn  nhö  quoác thö (Ñoàng Khaùnh göûi chính phuû Phaùp, boâi nhoï Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát…), chieáu, duï, caùo thò (veà phong traøo Caàn vöông vaø vai troø cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát…), baûn aùn (De Courcy, De Champeaux keát aùn Nguyeãn Vaên Töôøng; nguî trieàu Ñoàng Khaùnh keát aùn chung thaåm veà Nguyeãn Vaên Töôøng vaø ba thaønh vieân khaùc cuûa nhoùùm chuû chieán…), taáu, sôù, ñaëc bieät laø maät duï (saéc duï göûi Nguyeãn Vaên Töôøng, saéc duï göûi hoaøng toäc, töø Taân Sôû göûi veà…) … Ñoù laø caùc vaên kieän cuûa phía trieàu ñình Ñaïi Nam vaø phía thöïc daân Phaùp. Ngoaøi ra, söû quan coøn ghi cheùp caùc vuï vieäc vôùi dieãn bieán khaù chi tieát maø vaãn coâ ñoïng. Hôn nöõa, nhôø phöông thöùc laøm vieäc taäp theå, moãi thaønh vieân Quoác söû quaùn ñeàu phaûi löu danh ñeå chòu traùch nhieäm, neân Thöïc luïc (IV, V, VI) ñaït ñöôïc tính khaùch quan – moät yeáu tính heát söùc caàn thieát cuûa söû hoïc (2), (3). Raát tieác, ôû kæ ñeä luïc, ñoù chæ laø ghi cheùp moät caùch khaùch quan theo laäp tröôøng, quan ñieåm nguïy trieàu noùi treân.

      Treân ñaây chæ laø nhaän ñònh khaùi quaùt chung trong moät baøi vieát ngaén goïn, nhöng chuùng toâi nghó, laø heát söùc maáu choát vaø caên baûn. Xin vui loøng xem theâm caùc soaïn phaåm bieân khaûo cuûa chuùng toâi veà giai ñoaïn lòch söû naøy qua vieäc nghieân cöùu nhaân vaät Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886).

      III.

     Chuùng toâi ñaõ coù dòp so saùnh thaùi ñoä söû hoïc cuûa Thaønh Thaùi vôùi caùch vieát söû cuûa Phan Boäi Chaâu. Tuy nhieân, töôûng cuõng neân nhaéc laïi: Thaønh Thaùi vaãn kieân ñònh yù thöùc söû hoïc baát vò thaân tröôùc söï de doïa cuûa thöïc daân Phaùp. Vò vua yeâu nöôùc naøy khoâng chòu ban duï khaéc in kæ ñeä luïc (1885 – 1888), vì kæ ñeä luïc naøy voán raát nhuïc nhaõ ñoái vôùi vöông trieàu Nguyeãn. Nhöng tai haïi thay, kæ ñeä luïc laïi ñöôïc khaéc in vaøo naêm Duy Taân thöù 3 (1909), vaø sau ñoù laïi bò truyeàn baù khaép caû nöôùc, duøng ñeå giaûng daïy trong nhaø tröôøng thöïc daân nöûa phong kieán [xem tôø taâu cuûa Quoác söû quaùn, ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 8], trong khi ñoù, kæ ñeä töù (1847 – 1883), kæ ñeä nguõ (1883 – 1888) sau khi khaéc in xong (khôûi coâng: 1894, hoaøn taát: 1902) laïi bò caát vaøo kho söû, vaø phaùt haønh raát haïn cheá [ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 5 vaø tr. 13]. Moät vaán ñeà quan troïng laø ôû ñoù!

     Moät laàn nöõa, xin nhaán maïnh ñieàu naøy: Thaønh Thaùi bò thöïc daân Phaùp löu ñaøy tít taän hoøn ñaûo Reùunion ôû chaâu Phi; Phan Boäi Chaâu laïi an trí ngay taïi kinh ñoâ Hueá!

     Quyeát ñònh khaéc in hay khoâng laø ôû vua Thaønh Thaùi, chöù khoâng phaûi ôû Quoác söû quaùn. Ñoù laø ñieàu nhieàu ngöôøi queân löu yù. Vaø maët khaùc, laâu nay, ngöôøi ta quaù ñeà cao vai troø toång taøi, laïi xem nheï caùc bieân tu, toaûn tu, khaûo hieäu, nhaát laø khoâng ñaùnh giaù ñuùng möùc caùch bieân soaïn taäp theå cuûa Quoác söû quaùn (2), (3) (4).

      Vaán ñeà quan troïng nhaát laø tö lieäu goác ñöôïc trích daãn vaø quan ñieåm, laäp tröôøng vieát söû  theå hieän roõ neùt ôû moãi kæ cuûa 3 phaàn söû noùi treân. Nhöng daãu loøng daï ngöôøi cheùp söû theá naøo ñi nöõa, maïn pheùp giaû ñònh nhö theá, thì vaán ñeà vaãn laø tö lieäu goác (cuõng töông töï nhö baèng chöùng phaùp lí tröôùc toøa aùn). Teân keû cöôùp (thöïc daân), keû ñoàng loõa (tay sai) cuõng phaûi cuùi ñaàu tröôùc nhieàu baèng chöùng (tö lieäu goác) vaø nhieàu nhaân chöùng (söû quan; vaø ngöôøi ñoïc ñöông thôøi nhö hoaøng toäc, ñình thaàn, caùc quan ôû tænh, huyeän…).

      Cuoái cuøng, vôùi quan ñieåm, laäp tröôøng yeâu nöôùc vaø daân toäc cuûa chuùng ta, vôùi caùch nhìn khoa hoïc, cuï theå – lòch söû, xin haõy ñoái chieáu ÑNTL.CB. IV, V, VI vaø VNVQS. vôùi toaøn boä (hoaëc ít ra cuõng moät phaàn naøo ñoù) saùch baùo cuûa thöïc daân vaø coá ñaïo ñaõ vieát theo nhaõn quan vaø quyeàn lôïi xaâm löôïc cuûa chuùng thuôû baáy giôø, ñaõ xuaát baûn taïi Phaùp, taïi La Maõ, taïi Vieät Nam töø 1847 ñeán nay, 2002; xin ñôn cöû: haõy ñoái chieáu vôùi toaøn boä caùc soá taïp chí Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá  (Bulletin des amis du vieux Hueá, 1914 - 1944)!

                                                                       

     IV.

       Raát tieác laø giai ñoaïn vöøa qua vaø hieän taïi, töø tröôùc vaø sau thôøi ñieåm xaûy ra bieán ñoäng ôû Ñoâng Aâu vaø Lieân Xoâ cuõ ñeán nay, thôøi ñoaïn maø khuynh höôùng söû hoïc ôû nöôùc ta chöa kòp khaéc phuïc tính chaát aáu tró “taû” khuynh, maùy moùc, thieáu caùi nhìn bieän chöùng, khoâng xeùt ñeán tính lòch söû – cuï theå, naëng phaàn tuyeân huaán vì muïc ñích chính trò nhaát thôøi, hoaëc lôïi duïng söû hoïc laøm coâng cuï phuïc vuï cho “coâng taùc maët traän”, thì caùc theá löïc thaân Phaùp, thaân taû ñaïo laïi ngoùc ñaàu daäy, thao tuùng, luõng ñoaïn caû vaên ngheä, hoïc thuaät, nhaát laø trong söû hoïc, vôùi caùc thuû ñoaïn phuïc thuø heøn haï, ñaày tính chaát löu manh trong vieäc laøm söùc eùp, mua chuoäc, ñoàng thôøi ra söùc ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû! Nhìn treân saùch baùo hieän nay, ai cuõng thaáy boïn noäi loaïn, boïn tay sai cuûa thöïc daân, taû ñaïo, keå caû boïn taû ñaïo ngöôøi Phaùp, ñaõ ñöôïc ca ngôïi, toân vinh nhö theá naøo! Luõ “giaäu ñoå bìm leo”, nhaân cô hoäi phæ Taøu (giaëc Côø) quaáy nhieãu, xaâm chieám bieân giôùi phía baéc nöôùc ta, chuùng noåi leân cöôùp phaù huyeän laøng, gieát choùc nhaân daân raát taøn aùc nhö nhöõng teân Nhieãm, Ñaøi, Chuyeân, vaø dö ñaûng “giaëc theo ñaïo Gia-toâ” Taï Vaên Phuïng… laïi ñöôïc goïi laø “khôûi nghóa” (sic!) (xem: Nhieàu taùc giaû, Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam (toaøn taäp), Nxb. Giaùo duïc, 2001, tr. 506 – 507). Thaäm chí, Tröông Vónh Kyù, keû theo thöïc daân Phaùp suoát ñôøi, trong luùc caû daân toäc ñang choáng Phaùp, laïi ñöôïc ñaët teân tröôøng hoïc ñeå giaùo duïc theá heä treû noi theo “taám göông tay sai”! Nguyeãn Tröôøng Toä, Ñinh Vaên Ñieàn voán laø tay sai coù vuõ trang, laø ñaàu soû giaëc töøng gaây hoïa töø tröôùc, nay laïi ñoøi lieân keát vôùi thöïc daân Anh ñeå choáng thöïc daân Phaùp (sic!) (theo caùch noùi cuûa ñình thaàn trong ÑN TL.CB., taäp 31, Nxb. KHXH., 1974, tr. 262 – 263), laïi ñieàu traàn “baùnh veõ”, cuõng ñöôïc ñeà cao taän trôøi!

      Vieäc laøm söùc eùp, mua chuoäc ñeå ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû ñaõ vaø ñang xaûy ra!

      May thay laø ngöôøi ta chöa “phuïc hoài” caùi teân Ñoàng Khaùnh (5) treân coång cuûa moät ngoâi tröôøng lôùn nhaát nhì ôû Hueá, 27 naêm nay ñöôïc thay baèng 2 chöõ ñaày töï haøo cho hoïc sinh thaønh phoá coá ñoâ beân doøng soâng Höông: Tröng Traéc!

 

                                                         

                                                                    TRAÀN XUAÂN AN

 

 

  

   (1). Thaät ra, Phan Boäi Chaâu (vaø Löông Khaûi Sieâu) chæ leân aùn “quyeàn gian” trong vuï truaát pheá Duïc Ñöùc baèng vaøi doøng ngaén nguûi khi vieát veà Phan Ñình Phuøng (NTPCPBC., Vieät Nam vong quoác söû, Nxb. KHXH., 1982, tr. 89). Ai cuõng bieát: Phan Boäi Chaâu aùm chæ Toân Thaát Thuyeát, ngöôøi tröïc tieáp ra leänh troùi; vaø Boä Hình caùch chöùc Phan Ñình Phuøng (luùc aáy, Phan Ñình Phuøng coøn chuû hoøa). Ngoaøi ra, Phan Boäi Chaâu khoâng vieát moät chöõ naøo veà vuï Hieäp Hoøa (thaân Phaùp) vaø vuï Kieán Phuùc (do Hoàng Höu). Laïi kì quaùi thay, Phan Boäi Chaâu (thaät ra laø Löông Khaûi Sieâu) khoâng moät lôøi leân aùn boïn cô hoäi, cam taâm baùn nöôùc caàu vinh nhö Nguyeãn Höõu Ñoä!

 

   (2). Tröông Quang Ñaûn laø toång taøi cuûa Quoác söû quaùn trong giai ñoaïn taäp theå söû quan bieân soaïn laàn cuoái cuøng ñeä töù kæ (caùc taäp 27 – 35), vaø oâng cuõng laø toång taøi töø ñaàu ñeán cuoái suoát thôøi gian Quoác söû quaùn bieân soaïn ñeä nguõ kæ (taäp 36). Tröông Quang Ñaûn laø ngöôøi ñaõ cuøng Buøi Aân Nieân (Buøi Dò) ñaùnh Phaùp quyeát lieät vaø coù nhieàu coâng lao trong caùc traän ñaùnh ñoù. OÂng thuoäc nhöõng ngöôøi ñöôïc Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø ñình thaàn ñaùnh giaù laø “coù theå möu ñoà cho ñaïi cuïc veà sau”. Cao Xuaân Duïc chæ laøm toång taøi trong quaù trình khaéc in ñeä nguõ kæ (baûn thaûo ñaõ hoaøn taát töø thôøi Tröông Quang Ñaûn), vaø troïn veïn nhöõng naêm bieân soaïn ñeä luïc kæ (2 taäp 37 – 38). Daãu sao ñi nöõa, nhö ñaõ trình baøy: Tröôùc tö lieäu goác (töông töï nhö baèng chöùng coù giaù trò phaùp lí) vaø nhaân chöùng lòch söû (nhaân chöùng ñoàng thôøi, ñoàng söï, ñoàng trieàu… , keå caû hoaøng toäc ), baát kì ai cuõng phaûi cuùi ñaàu thöøa nhaän söï thaät lòch söû, huoáng nöõa söû quan yù thöùc hoï phaûi löu danh laïi treân nhöõng trang söû cho haäu theá! Vaø treân taát caû, aáy laø tinh thaàn yeâu nöôùc, yù thöùc söû hoïc baát vò thaân cuûa Thaønh Thaùi.  Chuùng toâi muoán khaúng ñònh roõ ñieàu naøy moät laàn nöõa.

 

   (3). Phöông thöùc bieân soaïn taäp theå ñuùng nghóa: Khoâng phaûi moãi ngöôøi trong ban bieân soaïn phuï traùch moät phaàn roài ñem gheùp laïi thaønh moät boä saùch hoaëc moät cuoán saùch, maø caùc tö lieäu, chi tieát söï kieän, dieãn bieán lòch söû, haønh traïng nhaân vaät lòch söû, keå caû nhaän ñònh, bình giaù ñeàu phaûi ñöôïc taäp theå caân nhaéc, laáy yù kieán chung roài phaân coâng ngöôøi chaáp buùt, sau ñoù taäp theå bieân taäp laïi. Hôn nöõa, coøn phaûi xuaát baûn ñeå tröng caàu coâng luaän baèng nhieàu hình thöùc coâng khai, goàm vieäc laáy yù kieán nhaân chöùng coøn soáng (trong ñieàu kieän baáy giôø)… Taäp theå söû quan thöôøng laø vaøi chuïc ngöôøi trôû leân (xem danh saùch ôû cuoái phaàn môû ñaàu moãi kæ).

 

   (4). Ngoaøi ra, Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn coøn ghi teân hoï thaät, phaåm haøm cuûa caùc vieân thu chöôûng, ñaèng taû, buùt thieáp thöùc, ñaèng luïc… (raát tieác laø coøn thieáu queâ quaùn; xem theâm: Quoác trieàu höông khoa luïc).

 

   (5). Trong ngaøy leã hoäi haèng naêm cuûa Tröôøng nöõ Trung hoïc ñeä nhaát vaø ñeä nhò caáp Ñoàng Khaùnh taïi Hueá, tröôùc 1975, caùc giaùo sö, nöõ sinh chæ kæ nieäm cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng!

                                                                                                TXA.

 

 

 

 

 

 

 

 

TRÍCH ÑOAÏN “ CHOÁNG XAÂM LAÊNG”

 

                                 (VAØ NHÖ MOÄT CAÙCH ÑOÁI THOAÏI

                                 VÔÙI GS. TRAÀN VAÊN GIAØU)

     I.

     Chuùng toâi khoâng daùm vin vaøo nhöõng caâu khieâm toán trong lôøi noùi ñaàu (vieát vaøo naêm 1956) cuûa GS. Traàn Vaên Giaøu ôû boä saùch Choáng xaâm laêng (Nxb. TP.HCM. taùi baûn, 2001) ñeå nghó raèng GS. khoâng phaûi laø nhaø söû hoïc, maø chæ laø moät ngöôøi hoïc söû ñeå laøm coâng taùc tuyeân huaán cuûa Ñaûng, trong hoaøn caûnh thöïc daân Phaùp thoáng trò, ngöôøi coù hoïc laïi chæ hoïc söû Phaùp vaø raát muø môø veà quoác söû. Tuy nhieân, chuùng toâi vaãn maïo muoäi nhaän ñònh: Quan ñieåm maùc-xít – leâ-nin-nít, GS. ñaõ vaän duïng moät caùch khaù maùy moùc, khoâng xeùt ñeán tính lòch söû – cuï theå. Leõ ra, phaàn kieán thöùc söû hoïc phaûi tuyeät ñoái khaùch quan, coøn phaàn lieân heä, vaãn baûo ñaûm muïc ñích yeâu caàu tuyeân huaán, neáu caàn thieát phaûi tuyeân huaán. Phaûi chaân thöïc veà lòch söû, tuyeân huaán môùi coù söùc thuyeát phuïc, töùc thôøi tröôùc maét vaø beàn vöõng laâu daøi ! Ngoaøi vieäc vaãn boài döôõng loøng caêm thuø giaëc ngoaïi xaâm vaø tay sai, neân khaúng ñònh yù thöùc khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do vaø neàn daân chuû môùi, hôn laø boâi nhoï cheá ñoä phong kieán trong lòch söû, moät hình thaùi chính trò töï baûn chaát ñaõ quaù loãi thôøi, moät ñi khoâng trôû laïi.

       Daãu sao, chuùng toâi thaáy cuõng caàn noùi roõ hôn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, caùc kæ IV, V, VI (1847 – 1883; 1883 – 1885; 1885 – 1888) [baûn dòch Vieän Söû hoïc, caùc taäp 27 – 38, Nxb. KHXH., 1973 – 1978], Quoác söû quaùn phaûi bieân soaïn trong ñieàu kieän nöôùc maát, Thaønh Thaùi, Duy Taân luoân bò ñe doïa phaûi löu ñaøy, roài cuoái cuøng caû hai vò ñeàu bò löu ñaøy. Do ñoù, phaàn söû veà ba kæ treân (1847 – 1888)  ñaõ baát lôïi (khoâng daùm ghi nhaän roõ tính chieán ñaáu, tinh thaàn choáng Phaùp…) cho Töï Ñöùc, Nguyeãn Tri Phöông, nhaát laø quaù baát lôïi ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 –1886) vaø caùc thaønh vieân khaùc cuûa nhoùm chuû chieán Trieàu ñình Hueá, keå caû phong traøo Caàn vöông. Nguyeãn Tri Phöông vì töû tieát töø 1873, khoâng “phaïm” vaøo “toäi” choáng caùc teân vua thaân Phaùp, ñaàu haøng Phaùp, vaø ñaõ ñöôïc trieàu ñình khaúng ñònh töø 12 naêm tröôùc khi caû trieàu ñình laãn toaøn boä ñaát nöôùc rôi haún vaøo tay giaëc Phaùp, neân khoù beà loaïi oâng ra khoûi Ñaïi Nam lieät truyeän, maëc duø tinh thaàn choáng Phaùp cuûa oâng cuõng chæ ñöôïc vieát moät caùch quaù ruït reø. Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Traàn Xuaân Soaïn… laïi khoâng heà coù ñöôïc moät trang tieåu truyeän rieâng trong boä Lieät truyeän aáy! Ñaõ theá, leõ naøo chuùng ta laïi caøng haï thaáp, boùp meùo, theâm bôùt khoâng ñuùng söï thaät veà hoï, chæ vì hoï laø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, choáng Phaùp nhöng laäp tröôøng laïi thuoäc veà heä yù thöùc phong kieán vaø laø vua quan trieàu Nguyeãn? Nhaän thöùc thieáu soùt neân ñaùnh giaù sai? Hoaëc chæ ñeà cao Toân Thaát Thuyeát vaø phong traøo Caàn vöông, bôûi nhaän thöùc khoâng ñuùng veà Nguyeãn Vaên Töôøng, ngôõ raèng oâng ñaõ thöïc söï ñaàu haøng? Chaúng leõ söû hoïc coù quyeàn nhaän thöùc sai, söû hoïc khoâng coù coâng lí vaø coâng baèng?

      Tuy theá, daãu sao, qua “Choáng xaâm laêng”, GS. cuõng ñaõ giaùn tieáp phuû ñònh, ñaû phaù caùc doøng chöõ trong voûn veïn chæ hôn moät trang saùch vaø trong moät ñoaïn khaùc, voán vieát sai laàm, xuyeân taïc veà Nguyeãn Vaên Töôøng, (vaø Toân Thaát Thuyeát trong vieäc pheá laäp), ôû Vieät Nam vong quoác söû cuûa Phan Boäi Chaâu, Löông Khaûi Sieâu (moät ngöôøi naëng tö töôûng baûo hoaøng, Ñaïi Haùn chuû nghóa; xin xem: Töø ñieån vaên hoïc, Nxb. KHXH., 1883 – 1884, tr. 346 – 347 [taäp I], tr. 445 – 446 [taäp I], tr. 548 – 549 [taäp II]).

      Veà tö lieäu, daãu khoù khaên vaø thieáu thoán, bò Phaùp vaø Dieäm cöôùp ñem vaøo Saøi Goøn hoài 1954, GS. cuõng ñaõ tieáp caän ñöôïc nhieàu nguoàn nhö GS. ñaõ keå roõ: tö lieäu cuûa Phaùp, trieàu Nguyeãn, caùc nhaø aùi quoác Vaên thaân, tö lieäu Trung Quoác, Lieân Xoâ, tö lieäu cuûa caùc trí thöùc maùc-xít, tieán boä nhö Traàn Huy Lieäu, Chu Thieân Hoaøng Minh Giaùm, Ñaøo Duy Anh, vaø caû tö lieäu Traàn Troïng Kim, Phan Traàn Chuùc…    

      GS. Traàn Vaên Giaøu vieát veà tö lieäu cuûa ñeá quoác Phaùp: “Laém khi khoâng tìm ra caùi nguoàn ñaàu tieân maø bò baét buoäc phaûi duøng saùch nghieân cöùu cuûa boïn thöïc daân luoân luoân xuyeân taïc söï thaät”; veà tö lieäu trieàu ñình Hueá: “bieân soaïn theo quan ñieåm vaø quyeàn lôïi phong kieán suy taøn”; tö lieäu do caùc nhaø Vaên thaân aùi quoác ngoaøi Baéc, “trong phong traøo caùch maïng vaø khaùng chieán nhieàu gia ñình bò ñòch ñoát phaù nhaø cöûa, maát maùt giaáy tôø quùy baùu”; vaø tö lieäu Trung Quoác baáy giôø ñang ñöôïc söu taàm… Trong soá tö lieäu vaãn coøn ôû caùc thö vieän Haø Noäi ñoù, dó nhieân coù caû Vieät Nam vong quoác söû cuûa Phan Boäi Chaâu (vaø cuûa Löông Khaûi Sieâu, moät ngöôøi baûo hoaøng, Ñaïi Haùn chuû nghóa haïng naëng!). “Leõ taát nhieân laø taát caû caùc loaïi taøi lieäu treân ñeàu phaûi ñöôïc ñoïc vaø xeùt vôùi moät yù thöùc pheâ bình cao, moät quan ñieåm Maùc – Leâ vöõng thì môùi coù theå tieáp caän vôùi söï thöïc khaùch quan cuûa lòch söû”; “Traàn Troïng Kim, Phan Traàn Chuùc, Vaên Haø v.v… cuõng ñaõ gom goùp ñöôïc moät phaàn taøi lieäu chính xaùc, song, taát nhieân laø quan ñieåm cuûa nhöõng taùc giaû naøy khaùc xa vôùi quan ñieåm cuûa chuùng ta; cho neân ôû nhieàu nôi toâi coù tröïc tieáp hay giaùn tieáp tranh caõi nhöõng quan ñieåm cuûa caùc nhaø söû tö saûn, cuõng nhö ôû nhieàu nôi toâi coá ñaû phaù quan ñieåm cuûa söû gia thöïc daân” (CXL., sñd., tr. 7 – 12).

      Vaán ñeà coøn laïi laø: tö lieäu goác cuûa phía thöïc daân Phaùp. Phaùp baûo 100 naêm sau khi vieäc xaûy ra môùi coâng boá! Haïn giaûi maät laâu ñeán theá sao? Hay chôø nhaân chöùng cheát heát môùi coâng boá tö lieäu goác? Hay coøn aâm möu gì khaùc?

      Tö lieäu goác cuûa phía trieàu ñình Hueá vôùi nhöõng quoác thö, duï, chieáu, taáu, sôù, caùo thò, baûn aùn… coù chaâu pheâ, thöôøng ñöôïc goïi laø chaâu baûn, vaø coøn coù caû baûn aùn caùo thò cuûa De Courcy, De Cham-peaux veà Nguyeãn Vaên Töôøng, caùc vaên baûn khaùc cuûa Phaùp göûi trieàu ñình Hueá, ñöôïc trích daãn trong ÑNTL.CB. IV, V, VI (1847 – 1888), khoâng phaûi laø tö lieäu goác sao?

      Xin ñöôïc nhaéc laïi ñieàu naøy: Thaønh Thaùi vaãn giöõ vöõng tinh thaàn Leâ Thaùnh Toân – Nguyeãn Traõi vaø kieân ñònh yù thöùc söû hoïc baát vò thaân tröôùc söï ñe doïa cuûa thöïc daân Phaùp. Vò vua yeâu nöôùc naøy khoâng chòu ban duï khaéc in kæ ñeä luïc (1885 –1888), vì kæ ñeä luïc naøy voán raát nhuïc nhaõ ñoái vôùi vöông trieàu Nguyeãn. Nhöng tai haïi thay, kæ ñeä luïc laïi ñöôïc khaéc in vaøo naêm Duy Taân thöù ba (1909), luùc Duy Taân coøn quaù beù, vaø sau ñoù laïi bò truyeàn baù khaép caû nöôùc, duøng ñeå giaûng daïy trong nhaø tröôøng thöïc daân nöûa phong kieán [xem: tôø taâu Quoác söû quaùn, ÑNTL.CB., taäp 37, sñd., tr. 8], trong khi ñoù, kæ ñeä töù (1847 – 1883), kæ ñeä nguõ (1883 – 1885), ñaõ ñöôïc khaéc in töø 1894 ñeán 1902, laïi bò caát vaøo kho söû (vaø phaùt haønh raát haïn cheá!) [ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 5 vaø tr. 13]. Moät nguyeân nhaân quan troïng cuûa vaán ñeà laø ôû ñoù!

     Tuy vaäy, vaøo naêm 1916, treân Bulletin des amis du vieux Hueá (BAVH.) [Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (NNBCÑH.), taäp 3, nhieàu ngöôøi dòch, Nxb. Thuaän Hoaù, 1997, tr. 29], Aldophe Delvaux, trong baøi vieát, ñaõ xaùc ñònh oâng ta laø ngöôøi ñaõ söû duïng ñaàu tieân vaø laø ngöôøi duy nhaát ñöôïc söû duïng vaøo thôøi ñieåm ñoù tö lieäu chính thöùc cuûa Nhaø nöôùc Phaùp (goàm chính quyeàn “baûo hoä”). 1921, Traàn Troïng Kim xuaát baûn Vieät Nam söû löôïc, ñöôïc vieát baèng quoác ngöõ. 1982, Yoshiharu Tsuboi, giaùo sö Nhaät Baûn, ñöôïc söï taøi trôï cuûa Chính phuû Phaùp, ñöôïc söï höôùng daãn cuûa GS. Georges Condominas, söï giuùp ñôõ cuûa moät soá nhaø söû hoïc Phaùp, ñaõ coâng boá theâm nhöõng tö lieäu chöa coâng boá tröôùc thôøi ñieåm 1982; Thaønh uûy TP.HCM. ñaõ xuaát baûn baûn dòch tieáng Vieät cuûa Nguyeãn Ñình Ñaàu vaø nhieàu dòch giaû khaùc, vaøo naêm 1990, vôùi caùc lôøi giôùi thieäu cuûa Ban KHXH. Thaønh uûy TP.HCM., vaø cuûa chính GS. Traàn Vaên Giaøu. GSTS. Yoshiharu Tsuboi theå hieän trong taùc phaåm tieâu chí nhaän ñònh laø ñoäc laäp daân toäc, chöù khoâng phaûi laø thöù tieâu chí cuûa boïn xaâm löôïc nhö trong BAVH.. Noùi cuï theå hôn, khaùc vôùi quan ñieåm thöïc daân trong BAVH., Tsuboi xaùc ñònh roõ Traàn Tieãn Thaønh, Nguyeãn Höõu Ñoä, Phan Ñình Bình laø tay sai cuûa thöïc daân Phaùp, vaø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, choáng Phaùp chính laø Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, Hoaøng Taù Vieâm… Tieâu chí ñoäc laäp daân toäc aáy, ñuùng vôùi ñaïo lí vaø coâng lí cuûa baát kì ñaát nöôùc naøo treân theá giôùi. Nhöng GSTS. Nhaät Baûn Yoshiharu Tsuboi vaãn coøn theå hieän trong cuoán saùch söï nhaän thöùc vaø söû duïng tö lieäu, theo quan ñieåm baûo hoaøng, tö saûn cuûa chính Y. Tsuboi…

      Raát tieác, cho ñeán nay, naêm 2002, Phaùp, Vatican vaãn chöa coâng boá troïn veïn tö lieäu goác cuûa phía hoï; chaâu baûn trieàu Nguyeãn, kho löu tröõ ñöôïc ñaët ôû TP. HCM., cuõng ñang trong tình traïng chöa coâng boá!

       Nhö vaäy, roõ laø tö lieäu ñaõ töông ñoái ñaày ñuû caùc nguoàn, nhöng chöa tuyeät ñoái troïn veïn. Vì theá, vieäc coâng boá troïn veïn toaøn boä tö lieäu goác cuûa Phaùp vaø cuûa trieàu Nguyeãn, khoâng ñeå soùt moät maåu naøo, vaãn laø yeâu caàu böùc thieát vaø chính ñaùng cuûa vieäc nghieân cöùu khoa hoïc lòch söû giai ñoaïn naøy.

       GS. Traàn Vaên Giaøu trong lôøi giôùi thieäu cho cuoán saùch cuûa Y. Tsuboi coøn cho raèng, kho chaâu baûn trieàu Nguyeãn thöïc ra coøn quan troïng hôn caû hoà sô tö lieäu thuoäc Boä Haûi ngoaïi vaø Boä Thuoäc ñòa Phaùp, thôøi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc nöôùc ta. GS. ñaõ xaùc ñònh raát chí lí caùi chuû yeáu vaø caùi thöù yeáu, cho duø caùi thöù yeáu aáy khoâng neân thieáu soùt. Caùi chuû yeáu laø ñieàu kieän caàn (aét coù, phaûi coù), caùi thöù yeáu laø ñieàu kieän ñuû. Coù ñaày ñuû tö lieäu goác cuûa phía Phaùp ñeå tham khaûo, ñoái chieáu vaãn raát caàn thieát, quaù caàn thieát, vaø vaãn toát hôn cho vieäc nhaän ñònh söï kieän, nhaân vaät, tuy ñoù khoâng phaûi laø caùi quyeát ñònh. Noùi raèng tö lieäu goác cuûa phía Phaùp khoâng phaûi laø caùi quyeát ñònh, bôûi caùi nhìn thöïc daân, ai cuõng bieát nhö theá naøo roài (thuø haän, meùo moù, xaác laùo, ñaày aùc taâm…).

       Vaâng, chaâu baûn laø caùi chuû yeáu vaø quyeát ñònh. ÑNTL.CB. IV, V, VI daãu sao cuõng khoâng theå maâu thuaãn vôùi toaøn boä chaâu baûn töø 1847 ñeán 1888 coøn löu tröõ trong kho.

       Maëc duø theá, chuùng toâi nghó, trong tinh thaàn daân chuû treân lónh vöïc hoïc thuaät, caàn phaûi neâu vaán ñeà ñeå khoâng coøn tình traïng coá tình, coá yù, chuû taâm hoaëc vì lí do beân ngoaøi söû hoïc naøo ñoù maø queân ñi nhöõng tö lieäu goác heát söùc quan troïng veà Nguyeãn Vaên Töôøng, ngay trong Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân IV, V, VI (1847 – 1883; 1883 – 1885; 1885 – 1888), ñeå ñaùnh giaù veà oâng moät caùch heát söùc baát coâng; hoaëc taùi baûn moät boä saùch ñöôïc vieát töø 45 naêm tröôùc, aáy laø naêm 1956, maø khoâng ñöôïc taùc giaû boå sung, söûa chöõa laïi! TXA.

      

    Treân cô sôû laáy ÑNTL.CB., chuû yeáu 2 kæ ñeäâ töù vaø ñeä nguõ, baûn dòch cuûa Toå Phieân dòch Vieän söû hoïc Vieät Nam, Nxb. KHXH., 1973 – 1976, laøm chuaån cöù, xin trích daãn töø boä saùch Choáng xaâm laêng cuûa GS. Traàn Vaên Giaøu moät soá ñoaïn khaù chính xaùc ôû döôùi ñaây. Nhöõng caâu chöõ xem ra khoâng caàn thieát, hoaëc xeùt thaáy sai leäch (dieãn dòch gaàn nhö xuyeân taïc, sôï raèng khieán ngöôøi ñoïc ngôõ GS. coù aùc yù), hoaëc nhaän roõ laø tuyeân huaán khieân cöôõng, quaù ñaùng vaø khoâng saùt hôïp, xin maïn pheùp löôïc boû, thay baèng kí hieäu:[…], [&?!?]. Ngoaøi ra, coù choã chuùng toâi khoâng löôïc boû nhöng ñaønh phaûi baøy toû yù kieán rieâng baèng bò chuù hoaëc cuõng baèng caùc daáu bieåu caûm nhö: [?!?]… Chuùng toâi hi voïng coù luùc GS. seõ xem xeùt laïi, treân cô sôû nghieân cöùu laïi moät caùch nghieâm tuùc, caùc trang GS. ñaõ vieát veà nhaân vaät Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1996) trong boä saùch Choáng xaâm laêng cuûa mình, ñeå ñöøng rôi vaøo tröôøng hôïp cuûa Phan Boäi Chaâu, bò söùt meû thanh danh, laïi gaây khoù khaên cho haäu theá. TXA.

 

     II.

     […]

       Ngaøy 26, Phi-laùt cuøng Nguyeãn-vaên-Töôøng leân ñeán Haûi-döông. Töôøng laïi phi tö cho Baéc-ninh, Höng-yeân trích ra 1.000 quaân ñeå chuaån bò tieáp thu thaønh Haûi-döông (2-1-74). ÔÛ ñaây maëc duø teân voõ quan Phaùp laø Traêng-ti-nhaên cöùng ñaàu muoán chieám giöõ maõi, maëc daàu teân nguïy toång ñoác Tröông (Gaùc-nheâ môùi ñaët leân, voán laø ngöôøi thôï reøn theo coâng giaùo) muoán möu baét Nguyeãn-vaên-Töôøng ñeå phaù hoaïi söï nghò hoaø (Töôøng bieát möu gian ñoù, baøn vôùi Phi-laùt baét Tröông ñem giöõ ôû döôùi thuyeàn maùy), Phi-laùt haï leänh trao traû thaønh luyõ cho quan Nam trieàu vaø ra leänh chuaån bò trao traû Nam-ñònh, Ninh-bình. Haùc-maêng vaø Hoát-tô-phôi tuy phaûn ñoái maø cuõng thaáy raèng nhö theá laø choùng ñöôïc thoaùt khoûi nguy cô bò tieâu dieät neân chuùng ruùt lui khoâng maáy phaøn naøn.

      […]

       (sñd., tr. 317).

      […].

       Chæ caàn keå laïi moät buoåi noùi chuyeän giöõa Phi-laùt vaø Ñuy-puy, thì ñuû troâng thaáy khoâng khí xung ñoät trong ñaùm thöïc daân luùc baáy giôø ôû Haø-noäi. (Neân chuù yù raèng trong vuï xaâm löôïc naøy, caùc cha coá I-pha-nho khoâng chòu uûng hoä boïn Gaùc-nheâ vaø Puy-gi-nheâ).

       Töø maáy hoâm raøy, Ñuy-puy tôùi lui tìm gaëp Phi-laùt moät laø ñeå hoûi taïi sao taøu chieán cuûa Phaùp ñoát phaù 28 thuyeàn chôû gaïo Baéc-kyø sang Höông-caûng ôû ngoaøi cöûa Caám, trong soá gaïo naøy, coù voán cuûa Ñuy-puy huøn vôùi caùc nhaø tö saûn Hoa-kieàu, hai laø ñeå keâu xin ñöøng traû laïi thaønh Haø-noäi cho trieàu ñình Hueá; Phi-laùt khoâng cho gaëp.

       Maáy hoâm sau, khi gaëp ñöôïc Phi-laùt, Ñuy-puy xin ñöøng traû thaønh, xin boài thöôøng thieät haïi cho haén (1 trieäu quan), xin ñöôïc baûo veä cho thuyeàn haén ñi Vaân-nam, thì Phi-laùt khoâng nhaän lôøi naøo. Ñuy-puy keâu naøi coù veû hung tôïn thì Phi-laùt noùi:

      “Ngöôøi baùn than laøm chuû caùi tieäm than cuûa mình; caùc quan An-nam laø chuû trong nhaø cuûa hoï; hoï khoâng muoán anh ñeán ôû nhaø hoï thì anh laáy quyeàn gì maø anh cöù ñeán, cöù ôû?”.

       Ñuy-puy noùng tieát leân, hoûi laïi:

     “Neáu toâi ñeán ôû Baéc-kyø traùi vôùi nguyeän voïng cuûa ngöôøi An-nam thì thöû hoûi ngöôøi Phaùp tôùi ôû Nam-kyø coù ñuùng vôùi nguyeän voïng cuûa ngöôøi An-nam khoâng?”.

      Leõ taát nhieân Phi-laùt cöùng hoïng, lieàn ñaùp:

     “Chuùng ta ñeán Nam-kyø vôùi tö caùch cuûa keû cöôùp, keû troäm. Anh vaø Gaùc-nheâ cuõng laø keû cöôùp, keû troäm thoâi.

      Neáu Gaùc-nheâ khoâng cheát thì haén seõ bò truy toá ôû toaø aùn quaân söï”.

      Ñuy-puy ñoøi laáy cuûa trieàu ñình trong caùc thaønh ñeå boài thöôøng cho haén, thì Phi-laùt traû lôøi raèng, ñoâ ñoác Ñuy-pô-reâ khoâng coù daën gì veà khoaûn naøy caû; Ñuy-pô-reâ laïi baûo cho Ñuy-puy xa laùnh Baéc-kyø ñi, ñi leân Vaân-nam ñi, ñi maø khoâng ñöôïc ñem theo phaùo thuyeàn quaân ñoäi nhö daïo tröôùc.

      Coøn giaùm muïc Puy-gi-nheâ, töø khi Phi-laùt ñeán vôùi Nguyeãn-vaên-Töôøng thì xuoáng nöôùc haún ñi, khoùc loùc. OÂng thoåi phoàng theâm nhöõng chuyeän coù thaät, laø caùc quan vaø caùc nhaø nho baét gieát ngöôøi coâng giaùo ñaõ theo Phaùp ñaùnh laïi ñaát nöôùc Nam; oâng keå leå cho Ba-leâ-zoâ raèng nhieàu laøng coâng giaùo ñaõ theo Phaùp nay bò ñoát; thì Ba-leâ-zoâ ñaùp:

      “Caùc quan An-nam coá söùc ngaên caûn söï traû thuø ñöôïc chöøng naøo hay chöøng aáy, vieäc xaûy ra naøo phaûi loãi töï hoï ñaâu; ngöôøi coâng giaùo phaûi traû caùi gì hoï ñaõ vay trong luùc Phaùp chieám ñoùng, ñoù laø leõ töï nhieân”.

       Puy-gi-nheâ than:

       “Baây giôø caùc oâng laïi ñoå loãi cho chuùng toâi”.

       “Toâi ñaõ maát heát uy tín ñoái vôùi tín ñoà coâng giaùo roài”.

                               (Eveønements du Tonkin, trang 250).

       Khoâng phaûi Phi-laùt vaø Ba-leâ-zoâ caàm caân coâng lyù ñaâu. Chuùng vaãn laø caùnh thöïc daân caû. Song thöïc daân Phaùp ñang ôû trong caùi theá khoâng theå khoâng hoøa ñöôïc, vì theá maø chuùng phaûi boùp buïng chòu vaäy, chuùng saùng suoát hôn laø boïn Ñuy-puy, Gaùc-nheâ, chuùng sôï raèng neáu ñaùnh luùc aáy thì ñaõ chaúng laáy ñöôïc Baéc-kyø laïi coøn sôï maát caû Nam-kyø nöõa.

       Trong vaø sau khi thöông nghò traû thaønh, ôû Ninh-bình, Nam-ñònh, Haûi-döông vaø Haø-noäi, nhaát laø 10 ngaøy theo sau caùc cuoäc traû thaønh, coù nhieàu vuï traû thuø, nhieàu vuï baét bôù, gieát choùc vaø truïc xuaát caûnh ngoaïi. Trieàu ñình phaàn thì sôï Phaùp can thieäp nöõa, phaàn thì baát löïc, neân chæ ngoài ngô khoâng coù chính saùch khoan hoàng, cuõng khoâng coù chính saùch ñoaøn keát löông giaùo; nhöng ta haõy ghi raèng taát caû caùc cha coá ñaõ taän löïc moä nguî binh cho Phaùp, keùo quaân ñi ñaùnh phaù nôi naøy nôi noï, chæ ñieåm cho giaëc, laøm thoâng ngoân cho giaëc, ñeàu ñöôïc yeân toaøn cho ñeán khi 10 naêm sau, luùc Haên-ri Ri-vi-e ñeán thì hoï laïi trôû laïi laøm caùi vieäc maø hoï ñaõ laøm trong cuoái 1873 vaø ñaàu 1874. Laïi coù moät ñieàu raát ñaùng ñöôïc chuù yù vaø ñeà cao laø phe khaùng chieán luùc naøy ñaõ bieát truyeàn hòch cho ñoàng baøo coâng giaùo, cho maõ taø coâng giaùo chôù neân nghe lôøi ñòch caàm vuõ trang choáng laïi nöôùc nhaø, maø haõy trôû laïi vôùi daân vôùi nöôùc, quay suùng ñaùnh Taây (Eveønements du Tonkin, trang 275); lôøi keâu goïi ñoù cuõng coù keát quaû: tin ñoàn quaân trieàu ñình ra gaàn tôùi Tam-ñieäp thì nhieàu maõ taø ôû Ninh-bình, Nam-ñònh boû haøng nguõ ñòch. Ngay trong soá cha coá, haù khoâng coù ngöôøi aùi quoác? Ñuy-puy ñaõ chaúng goïi cha Huaân (lieân laïc vaø thoâng ngoân cuûa quan Nam trieàu) laø maät thaùm cuûa trieàu ñình hay sao?

      Laïi ñaëc bieät chuù yù ñeán ñieàu naøy laø caùc laøng coâng giaùo naøo maø khoâng coù tham gia giuùp Phaùp chieám laáy Baéc-kyø thì khoâng coù ai ñuïng chaïm ñeán, ñoù laø tröôøng hôïp cuûa taát caû caùc xöù ñaïo do cha coá I-pha-nho caàm ñaàu. Caùc xöù ñaïo naøy coù soá tín ñoà treân 10 vaïn, gaàn baèng moät phaàn nöûa soá tín ñoà do cha coá Phaùp caàm ñaàu. Ngay trong caùc xoùm coâng giaùo coù ngöôøi theo Taây thì noùi chung, chæ coù nhöõng keû taøn aùc vaø keû laøm loø reøn reøn vuõ khí cho nguïy binh môùi bò tröøng trò (Lemire, L’Indochine, trang 301).

      Beân phía Phi-laùt thì yeâu caàu laøm ñính öôùc môùi trong khi trao traû thaønh; nhöng luùc baáy giôø thì Töôøng thöông thuyeát treân caùi theá töông ñoái maïnh. Beân trieàu ñình ñoøi laäp laïi tình theá tröôùc khi xung ñoät roài seõ ñính öôùc môùi. Nhôø coù thaéng traän Caàu-giaáy! Coøn Phaùp thì boái roái do döï, neân Phi-laùt ñöôïc toaøn quyeàn uyû nhieäm cuûa Ñuy-pô-reâ ñeå giao thaønh tröôùc roài môùi ñính öôùc sau. Ninh-bình ñöôïc giao traû ngaøy 6.1.74, Nam-ñònh ngaøy 10.1. Quaân vieãn chinh cuõng ruùt khoûi Haø-noäi, tröø moät trung ñoäi ôû laïi laøm hoä veä cho vieân laõnh söï Ray-na. Teân con buoân coân ñoà Giaêng Ñuy-puy bò truïc xuaát, taát caû taøi saûn cuûa haén bò nieâm phong ôû Haûi-phoøng. Ngaøy 16.2, thaønh Haø-noäi ñöôïc giao traû. Ngaøy 4.3, Phi-laùt veà Saøi-goøn ñeå chuaån bò hoaø öôùc.

      Traûi qua moät traän phong ba, ai ai ñeàu troâng thaáy caøng roõ söï muïc naùt cuûa boä maùy phong kieán, caøng troâng thaáy roõ loøng aùi quoác cuûa nhaân daân.

      […]

      (sñd., tr. 317 – 320).

      […]

      Duø sao ñi nöõa, trong trieàu ñình Hueá, Thuyeát laø laõnh tuï cang cöôøng nhaát luùc aáy, tieâu bieåu nhaát cho yù chí ñeà khaùng; chæ coù nhöõng ngöôøi hoaëc laø toâi ñoøi cuûa thöïc daân, hoaëc thieáu suy nghó kyõ, môùi khoâng chòu thaáy raèng maët toát cuûa Thuyeát laø caên baûn; chæ coù nhöõng ai bò söû thöïc daân meâ hoaëc quaù môùi xem ñaïo quaân Phaán-nghóa cuûa Thuyeát toå chöùc löïa loïc laø ñeå cöôùp phaù, gieát choùc, laø ñeå cho Thuyeát chuyeân quyeàn caù nhaân. Thuyeát laø moät nhaø aùi quoác. Töø nhöõng vuï pheá vua ñeán aùm saùt Traàn-tieán-Thaønh, caùc haønh ñoäng ñoù, caên baûn ñeàu coù muïc ñích cöùu nöôùc choáng Phaùp caû; tieâu dieät nhöõng phaàn töû thaân Phaùp, ñaàu haøng, laø ñieàu phaûi laøm, laøm khoân kheùo chaêng, ñuùng möïc chaêng, aáy laø vieäc khaùc. Thuyeát naém binh quyeàn töùc laø thöïc quyeàn [vuõ trang – TXA. chua theâm (ct.)], cho neân khoâng phaûi teân khaâm söù Phaùp ôû Hueá muoán gì cuõng ñöôïc; maëc duø raèng teân Lô-me-rô coù quaân ñoùng ngay ôû Hueá, beân kia soâng vaø ngay ôû Mang-caù, Lô-me-rô vaãn phaûi kieâng neå Thuyeát, chöa daùm böùc baùch trieàu ñình moät caùch quaù chöøng möïc.

      […]

      (sñd., tr. 547)

      […]

      Trong luùc nhaân daân töï ñoäng khaùng chieán thì quaân ñoäi chính quy cuûa trieàu ñình ôû Baéc-kyø khoâng ñaùnh nöõa, chæ troâng chöøng, chôø ñôïi; nhieàu ngöôøi aùi quoác moä binh khaùng chieán maø laáy danh nghóa nhaø Thanh neân khoâng maáy ñöôïc nhaân daân heát loøng uûng hoä. Coøn ôû trieàu ñình thì vieäc pheá laäp bieåu hieän maâu thuaãn ôû hai phe chuû hoaø vaø chuû chieán [&?!?].

      […]    

      (sñd., tr. 449).

      […]

      Nhaéc laïi Töï-Ñöùc cheát ngaøy 19-7-1883. Töï-Ñöùc khoâng con, nuoâi 3 ngöôøi chaùu laøm con nuoâi, con nuoâi tröôûng laø Thuïy quoác coâng Duïc-Ñöùc; thöù hai laø Kieán-Giang quaän coâng Chaùnh-Moâng; con thöù ba laø Döôõng-Thieän. Di chieáu cuûa Töï-Ñöùc noùi raèng Duïc-Ñöùc khoâng ñaùng laøm vua; Döôõng-Thieän ñaùng hôn, nhöng Döôõng-Thieän coøn quaù nhoû; theá nöôùc ñöông nguy, caàn coù vua lôùn tuoåi, neân ñaønh laäp Duïc-Ñöùc laøm vua, nhöng beân caïnh phaûi coù moät hoäi ñoàng phuï chaùnh goàm Traàn-tieán-Thaønh, Nguyeãn-vaên-Töôøng vaø Toân-thaát-Thuyeát.

      Nguyeãn-vaên-Töôøng vaø Toân-thaát-Thuyeát khoâng chòu laäp Duïc-Ñöùc laø ngöôøi maø hoï thaáy raèng khoâng coù chí caû, khoâng möu vieäc lôùn ñöôïc, neân boû di chieáu cuûa Töï-Ñöùc maø laäp em ruoät cuûa Töï-Ñöùc laø Laõng quoác coâng Hoàng-Daät leân laøm vua, laáy nieân hieäu laø Hieäp-Hoaø, coøn Duïc-Ñöùc thì [1naêm 3 thaùng sau – TXA. ct.] bò giam, bò boû ñoùi ñeán cheát. Phan-ñình-Phuøng can ngaên khoâng ñöôïc vieäc pheá laäp, bò troùi giam ôû nhaø giam Caåm-y roài bò caùch chöùc ñuoåi veà tænh nhaø.

      Sau hoaø öôùc 1883, trieàu ñình Hueá vaãn coøn chia laøm hai phaùi, ñaàu haøng vaø khaùng chieán; phaùi ñaàu haøng laø ña soá; phaùi khaùng chieán laø thieåu soá ôû trieàu ñình; nhöng Thuyeát naém binh quyeàn, laøm binh boä thöôïng thô, laïi coù moät soá khaù ñoâng quan quaân ngoaøi Baéc luïc ñuïc keùo veà theo leänh trieät binh cuûa trieàu ñình, neân phaàn lôùn trieàu ñình phaûi nghe theo Toân-thaát-Thuyeát [&?!?].

      

      Moät laàn nöõa, xin khaúng ñònh roõ, chuùng toâi ñaõ giaùn tieáp tranh luaän vôùi GS. baèng baøi vieát phaân tích hai caâu boå sung cuûa baøi thô “Giaûi trieàu…”: Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi 05.7.1885. ÔÛ ñaây, xin noùi theâm: Töø luùc coøn laøm tri huyeän Cam Loä, phuû doaõn Thöøa Thieân, tham taùn, taùn lí tieãu phæ ôû bieân giôùi phía Baéc ñeán luùc ñaûm nhieäm chöùc vuï thöôïng thö Boä Hoä, quaûn lí Thöông baïc ñaïi thaàn, phuï chính ñaïi thaàn, Nguyeãn Vaên Töôøng vaãn chuû tröông “chieán ñaõ môùi coù theå hoøa, hoøa ñeå thuû, thuû ñeå möu chieán” (xem: Chaâu baûn…) – chieán laø phöông thöùc cô baûn, quyeát ñònh (tieân quyeáât vaø haäu quyeát). Thôøi ñieåm 1883 – 1885 vaø hai thaùng sau ngaøy 5.7.1885, khoâng theå khoâng chieán ñöôïc. Ñoù laø luùc Töï Ñöùc cuõng cho raèng “ta khoâng tính chuùng, chuùng cuõng tính ta; tính tröôùc thì thaéng”, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát ñeàu xaùc ñònh “theá ñaõ thaønh cöôõi hoå, teân ñaõ ôû treân cung” (ÑNTL.CB., taäp 35, sñd., tr. 197; taäp 36, sñd., tr. 214 – 215; xem theâm: taäp 30, sñd., tr. 170 – 171; taäp 31, sñd., tr. 86 – 89, 103; ñaëc bieät, xem tieåu muïc 2.a.3 cuûa baøi Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi 05.7.1885 cuûa chuùng toâi).

       Ñoïc kó caùc tö lieäu goác, chuùng ta thaáy roõ: Nguyeãn Vaên Töôøng böôùc leân theá cöôõi hoå, tröôùc muõi teân treân cung, khoâng phaûi töø 1883, maø töø hôn möôøi laêm naêm tröôùc ñoù, 1868 (baûn taáu thaùng 3 aâl., ÑNTL.CB., taäp 31, sñd., tr. 202 - 204), ñaëc bieät töø 1873. Vaø Nguyeãn Vaên Töôøng luoân luoân ôû trong theá cöôõi treân löng con-coïp-keû-thuø laø giaëc Phaùp, tröôùc muõi teân ñaõ ôû treân cung cuõng cuûa keû thuø laø giaëc Phaùp, cho ñeán khi bò löu ñaøy ñeán tít taän Tahiti.

(Xem theâm: Töï Ñöùc, Thô vaên Töï Ñöùc, taäp II, Ngöï cheá vaên tam taäp, baøi “Ñuoåi vieân haønh nhaân Nguyeãn Hoaèng” [linh muïc], Nxb. Thuaän Hoùa taùi baûn, 1996, tr. 176 – 177; Böûu Keá, Chuyeän trieàu Nguyeãn, baøi “Toøa Khaâm söù Phaùp”, Nxb. Thuaän Hoùa, 1990, tr. 78 – 101; H. Cosserat, baøi “Ngöôøi ta vieát söû nhö theá naøo: Ñoùn tieáp ñaïi taù Guerrier taïi trieàu ñình nöôùc Nam ngaøy 17.8.1884”, NNBCÑH. (BAVH., 1924), taäp XI, Phan Xöng dòch, NXB. TH., 2002, tr. 373 – 397); vaø nhieàu baøi vieát khaùc cuûa thöïc daân, taû ñaïo Phaùp trong BAVH. [xin xem cuoái baøi vieát naøy cuûa chuùng toâi], vôùi caùch ñoïc chuû yeáu laø ñoïc vaøo thaùi ñoä thuø haän cuûa caùc taùc giaû voán laø thöïc daân, taû ñaïo ngöôøi Phaùp aáy ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng, nghóa laø ñoïc vaøo thaùi ñoä thuø – baïn, ñòch – ta cuûa chuùng).

       Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng phaûi laø moät ngöôøi ngaây thô, maø laø moät nhaø chính trò saâu saéc; oâng kieân quyeát, beàn bæ choáng Phaùp, vaø taát nhieân, oâng hieåu raát roõ loøng caêm thuø saâu saéc, dai daúng cuûa Phaùp ñoái vôùi oâng, chuùng luoân luoân quyeát ñaäp tan taønh uy theá cuûa oâng, neân oâng nhaän thöùc cuõng nhö thöïc daân Phaùp nhaän thöùc, laø khoâng theå ñoäi trôøi chung, cho duø tröôùc hay sau ngaøy Töï Ñöùc maát (19.7.1883), cho duø tröôùc hay sau ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (05.7.1885). TXA.

      

       Hieäp-Hoøa thaáy Toân-thaát-Thuyeát vaø Nguyeãn-vaên-Töôøng khoâng chòu thi haønh taân öôùc baûo hoä, maø cöù chuû tröông khaùng chieán thì sôï cho ñòa vò laøm vua cuûa mình, vaø bieát choã khaùc nhau giöõa Thuyeát vaø Töôøng, neân vua Hieäp-Hoøa tö thoâng vôùi khaâm söù Phaùp vaø möu ñoåi Thuyeát sang boä laïi, Töôøng sang boä binh. Bieát möu gian aáy, Thuyeát vaø Töôøng xin vôùi Töø-Duõ thaùi haäu boû Hieäp-Hoøa, maø laäp hoaøng töû Döôõng-Thieän 15 tuoåi, con nuoâi thöù ba cuûa Töï-Ñöùc, leân ngoâi vua, nieân hieäu laø Kieán-Phuùc. Ñoù laø cuoái naêm 1883. Hieäp-Hoøa bò pheá, vieäc aáy cuõng ñuùng thoâi, laøm vua laïi tö thoâng vôùi giaëc thì chæ laø giaëc, bò pheá roài thì taát nhieân trong tình traïng xaõ hoäi vaø trieàu ñình luùc baáy giôø khoâng theå naøo khoâng bò  aùm haïi ñöôïc.

      […]

      Ña soá ñình thaàn vaø caû vua Kieán-Phuùc vôùi hoaøng gia laïi thöôøng tö thoâng vôùi khaâm söù Phaùp ôû Hueá, laøm trôû ngaïi coâng vieäc cuûa Toân-thaát-Thuyeát, cho neân ñeán thaùng 7 naêm 1884 chuùng ta seõ thaáy Kieán-Phuùc cheát baát ngôø, môø aùm, Toân-thaát-Thuyeát vaø Nguyeãn-vaên-Töôøng seõ choïn Öng-Lòch, toân leân ngoâi laø vua Haøm-Nghi môùi 12 tuoåi.

       […]

       (sñd., tr. 549 – 511).

     

        Thuû phaïm, theo chuùng toâi, ñoù laø Hoàng Höu (?). Xin xem: ÑNTL.CB., taäp 36, sñd., tr. 151, 167, 176 –177 . TXA.

       

          […]

       Ngaøy 27 thaùng 6, teân töôùng Ñôø Cuoác-xy cuøng vôùi quan naêm Cô-reâ-tanh caàm ñaàu 4 ñaïi ñoäi boä binh, ñaùp hai taøu chieán töø Haûi-phoøng vaøo Hueá.

       Khi Ñôø Cuoác-xy ñi vaøo Hueá vôùi quaân ñoäi cuûa haén thì teân töôùng Bri-e ñôø Lin-xô ôû Haø-noäi tuyeân boá raèng:

       “Toâi luoân luoân nghó raèng caùi caùch duy nhaát ñeå giaûi quyeát hieän tình laø phaûi baét coùc hai ngöôøi quan phuï chính”.

       Hai ngöôøi quan phuï chính ñoù laø Toân-thaát-Thuyeát vaø Nguyeãn-Vaên-Töôøng. Baûn thaân Ñôø Cuoác-xy ñaõ nöûa uùp nöûa môû:

       “Phaûi giaûi quyeát caû vaán ñeà naøy taïi Hueá”.

       Ch. Goát-sô-lanh coù cheùp laïi moät ñoaïn trong böùc thö cuûa moät teân thöïc daân vieát vaøo ngaøy 1-7-1885:

        “Treã coøn hôn khoâng. Ta seõ baét Töôøng vaø Thuyeát chaêng, hay ta seõ laøm sao cho hoï khoâng coøn coù caùch gì phaù hoaïi ta nöõa”.

                         (Gosselin, L’Empire d’Annam, tr. 197).

         Caùi ñieàu laøm cho boïn thöïc daân haäm höïc nhaát laø Toân-thaát-Thuyeát, Nguyeãn-vaên-Töôøng naém caû boä binh vaø boä laïi, nghóa laø thöïc quyeàn coøn laïi trong tay cuûa trieàu ñình Hueá. Thuyeát vaø Töôøng haønh ñoäng khoâng phaûi hoûi yù kieán cuûa khaâm söù thöïc daân. Phaùp haäm höïc hôn nöõa laø vì Thuyeát vaø Töôøng moät maët taäp trung nhieàu quaân veà Hueá, ñoàng thôøi ñem nhieàu cuûa caûi vaøng baïc, löông thöïc ngaøy caøng nhieàu leân caùc sôn phoøng. Ñòch döï ñoaùn raát ñuùng raèng “neáu moät hoâm naøo ñoù, trieàu ñình seõ ñi theo soá cuûa caûi aáy, thì khoâng coù gì laø laï caû”.

       Phaùp nhaát quyeát laàn naøy phaûi naém haún toaøn boä hoäi ñoàng phuï chính, taåy tröø Thuyeát, Töôøng ra khoûi hoäi ñoàng naøy, vaø nhaát laø giaûi taùn quaân ñoäi cuûa Toân-thaát-Thuyeát, töùc laø sieát chaët neàn ñoâ hoä, laøm cho trieàu ñình hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo thöïc daân Phaùp.

       Töôøng laø moät quan vaên, tröôùc laø tri huyeän Quyønh-loâi [thöïc ra laø Cam Loä, nôi oâng ñaõ xaây döïng thaønh luõy Taân Sôû, thuoäc tænh Quaûng Trò – TXA. ct.], sau laøm phuû doaõn Thöøa-thieân, töø naêm 1875 vaøo vieän Cô Maät; oâng laø moät nhaø ngoaïi giao kheùo leùo, meàm moûng, ngoït dòu, thöôøng thaáu taâm traïng cuûa chính khaùch [&?!?]. Töôøng laøm phuï chính thöù nhaát, tröôùc Thuyeát. Vaán ñeà maâu thuaãn giöõa Töôøng vaø Thuyeát khoâng phaûi laø vaán ñeà ñòa vò nhaát nhì nhö caùc nhaø söû thöïc daân thöôøng noùi, maø caên baûn laø hai maøu, hai ñoä khaùc nhau cuûa moät caùnh ñeà khaùng trong trieàu ñình. Töôøng chuù troïng veà thöông thuyeát, nhôø söùc maïnh cuûa boä ñoäi ñeå maø noùi chuyeän vôùi Phaùp, coøn Thuyeát thì tö töôûng ñeà khaùng maïnh hôn, coù theå ñi ñeán voõ trang tranh ñaáu neáu Phaùp laán löôùt quaù.

      […]

      (sñd., tr. 549 – 550).

      […]

      Thöïc ra khoâng phaûi ñôïi ñeán khi Ñôø Cuoác-xy sang thì môùi coù boïn thöïc daân muoán giaûi quyeát mau, aên mau, aên troïn baèng caùch baét Thuyeát vaø Töôøng, giaûi taùn quaân ñoäi Vieät-nam. Ngaøy 6 thaùng 8 naêm 1884, nghóa laø vöøa hai thaùng sau hoøa öôùc 6-6-1884, teân ñaïi taù Ghe-ri-eâ ñaõ mang 600 quaân, 2 ñoäi phaùo binh vaø chieán thuyeàn vaøo Hueá vôùi nhieäm vuï laø chieám laáy hoaøng thaønh neáu vieän Cô maät khoâng tuaân theo toái haäu thô cuûa haén; nhöng toái haäu thô ñöa ñeán, Thuyeát khoâng nghe; Ghe-ri-e khoâng daùm laøm gì; ñòch xoay sang caùch khaùc; ngaøy 17-6-1884 aáy, teân khaâm söù Phaùp vaø caùc teân voõ quan thöïc daân vaøo trieàu ñình yeát kieán nhaø vua, thì Thuyeát giaøn giaù quaân lính vaø vaên voõ baù quan raát chænh teà; vua Haøm-Nghi chæ ngoài treân ngai maø tieáp khaâm söù Phaùp, khoâng ñi xuoáng  ñoùn, cuõng khoâng ñöùng daäy tieáp; sau leã yeát kieán, Thuyeát cho quan haàu daét caû ñoaøn Phaùp ñi ra baèng cöûa hoâng, khoâng cho ra cöûa chính; boïn thöïc daân raát töùc toái; song caû nöôùc Vieät-nam luùc baáy giôø phaán khôûi, hoan ngheânh thaùi ñoä cöû chæ cuûa Toân-thaát-Thuyeát, nhaát laø cuûa vua Haøm-Nghi. Trong quyeån “Le Roi Proscrit”, taùc giaû Maùc-xen Goâ-cheâ vieát:

      “ Nhö theá, vua Haøm-Nghi giöõ ñöôïc tính chaát thieâng lieâng ñoái vôùi thaàn daân mình. Voâ tình vò vua treû tuoåi môùi laøm moät vieäc maø aûnh höôûng lan doäi lôùn lao trong caû nöôùc: khaúng ñònh caùi yù chí muoán giöõ ñoäc laäp vaø duø Phaùp coù ñoùng quaân ôû Hueá thì trieàu ñình vaãn khoâng quïy luïy tröôùc hoï. Caùi thaùi ñoä tieâu bieåu cuûa vò vua treû tuoåi aáy laø do hoäi ñoàng phuï chính baøy veõ thoâi, hoäi ñoàng phuï chính raát coù lyù maø tin chaéc raèng quaàn chuùng nhaân daân troâng vaøo thaùi ñoä cuûa vua ñeå maø noi theo, xem thaùi ñoä aáy nhö laø moät meänh leänh khoâng noùi ra baèng lôøi, ñeå cho nhaân daân khaùng cöï vôùi keû môùi ñeán”(Marcel Gauthier, Le Roi Proscrit, trang 40 – 41).

      Ñoù laø naêm ngoaùi. Phaùp aám öùc nhöng giaû nhö khoâng bieát bôûi vì chieán tranh Trung – Phaùp luùc aáy haõy coøn ñang chaùy. Naêm nay, chieán tranh Trung – Phaùp döùt roài, Phaùp muoán coù ôû Hueá moät oâng vua ngoan ngoaõn, hay nghe, deã baûo, muoán coù moät vieän Cô maät vaø moät hoäi ñoàng phuï chính goàm toaøn ngöôøi thaân Phaùp; muoán ñöôïc nhö vaäy thì theo keá hoaïch cuûa Ñôø Cuoác-xy phaûi baét coùc Thuyeát vaø Töôøng, giaûi taùn quaân ñoäi Hueá; Thuyeát bò baét thì, theo Ñôø Cuoác-xy, caùnh ñeà khaùng seõ töï nhieân tan raõ.

      […]

      (sñd., tr. 550 – 551).

      […]

      Ngaøy 3-7, Ñôø Cuoác-xy môøi Töôøng vaø Thuyeát qua beân kia soâng ñeå “thöông nghò” taïi dinh cuûa haén. Leõ coá nhieân laø heã hai vò laõnh tuï cuûa caùnh ñeà khaùng maø qua soâng thì seõ khoâng trôû laïi nöõa, hoaëc neáu coù trôû laïi thì ñoù laø sau khi quaân ñoäi ñaõ bò giaûi taùn roài, sau khi moät hoäi ñoàng phuï chính khaùc ñaõ thaønh laäp roài. Cuoác-xy töôûng laø möu cao, hoaù ra caùi aâm möu loaïi Hoàng moân hoä yeán naøy, ôû Vieãn-ñoâng treû con naøo laïi khoâng bieát? Thuyeát caùo beänh khoâng ñi. Chæ coù Töôøng vaø Phaïm Thaän Duaät qua soâng. Baét Töôøng vaø Duaät thì khoâng coù lôïi gì caû, vì binh quyeàn nghóa laø thöïc quyeàn [vuõ trang – TXA. ct.] laø ôû trong tay Thuyeát. Cuoác-xy naøi baûo Thuyeát phaûi ñeán. Thuyeát caøng thaáy roõ aâm möu loä lieãu cuûa giaëc Phaùp neân ñeà phoøng theâm caån maät.

      […]

      (sñd., tr. 552).

      […]

      Thaáy tình hình caêng thaúng, Thuyeát gaáp ruùt chuaån bò ñoái phoù; moät maët, gôûi gaáp ra Quaûng-trò nhieàu taøi saûn quyù baùu cuûa trieàu ñình, caû suùng ñaïn; moät maët khaùc thì laøm chieán luyõ trong thaønh, taäp trung theâm quaân vaøo trong noäi. Hoaøng thaønh xaây töø 1805 ñeán 1820 laø moät caùi thaønh vuoâng, moãi beà 2 kiloâmeùt röôõi, moät maët giaùp soâng Höông, ba maët coù haøo saâu; töôøng thaønh laøm baèng maët ñaù cao 10 meùt; treân maët töôøng coù dö traêm ñaïi baùc. Trong thaønh coù dö vaïn binh lính. Caùc cuoäc phoøng ngöï vaø hoaït ñoäng naøy, giaùm muïc Caùt-pa ñeàu bieát vaø ñeàu coù baùo caùo haøng luùc cho Ñôø Cuoác-xy. Cuoác-xy vaãn khinh thöôøng thoâi.

      Trieàu ñình bò baét buoäc phaûi khaùng cöï baèng voõ löïc hay laø phaûi boù tay naïp caùc laõnh tuï aùi quoác vaø giaûi taùn quaân ñoäi; baèng khoâng naïp Thuyeát vaø giaûi taùn quaân ñoäi thì Ñôø Cuoác-xy seõ noå suùng tröôùc. Nhöõng vieäc ñaõ xaûy ra ôû Haø-noäi naêm 1873 vaø 1882 vôùi Gaùc-nhi-eâ, vôùi Ri-vi-e coøn raønh raønh tröôùc maét; nhöõng baøi hoïc ñau ñôùn cuûa Nguyeãn- tri-Phöông, Hoaøng-Dieäu coøn raønh raønh tröôùc maét, nay quan quaân vaø nhaân daân kinh thaønh saép phaûi gaëp caûnh taán coâng man traù cuûa ñòch thì phaûi laøm sao? Cuoäc ñoå maùu ñeâm 4-7-1885 ôû Hueá tuyeät ñoái khoâng theå goïi laø caùi “baãy traáp” cuûa Toân-thaát-Thuyeát maø laø moät cuoäc chieán ñaáu töï veä cuûa quaân vaø daân ta tröôùc söï taán coâng, tröôùc aâm möu caïm baãy cuûa ñòch.

      […]

      (sñd., tr. 553).

      […]

      Trong luùc ñaïo quaân trong noäi kieàm cheá söùc tieán cuûa giaëc thì höõu quaân ñoâ thoáng Hoà-vaên-Hieån vaø Nguyeãn-vaên-Töôøng  röôùc vua Haøm-Nghi vaø ba cung boû kinh thaønh ra ñi theo cöûa taây nam. Thuyeát ruùt quaân ra sau cuøng, hoä giaù leân Tröôøng-thi (ôû La-chöû); ôû ñaây coù moät phaàn cuûa ñaïo quaân Toân-thaát-Leä hoä toáng. Cuøng vôùi xa giaù chæ coøn coù 100 quaân maø thoâi.

      Cöù theo lôøi thuaät cuûa Leã Taàn Nguyeãn-nhöôïc-thò trong “Haïnh Thuïc ca” thì Töø-Duõ khi ra khoûi thaønh ñaõ baûo Töôøng ôû laïi Hueá ñeå thöông löôïng vôùi giaëc Phaùp.

      Ñòch chieám thaønh, cöôùp heát cuûa caûi quyù baùu trong hoaøng cung, vaøng baïc tô luïa cuûa nhaø quan nhaø daân, ñoát chaùy hai boä binh vaø boä laïi maø Thuyeát vaø Töôøng phuï traùch. Khoùi löûa boác, hai ngaøy trôøi môùi heát.

      […]

      (sñd., tr. 555).

      […]

      Töôøng vaøo nhaø thôø Haøm-long [Kim Long – TXA. ct.] tìm coá ñaïo Caùt-pa (giaùm muïc Loäc) xin nhôø Caùt-pa daét ra ñaàu thuù vôùi Ñôø Cuoác-xy (5-7-85).

      [&?!?]

      Leõ taát nhieân raèng Ñôø Cuoác-xy daàu khoâng thích Töôøng chuùt naøo cuõng troâng mong nhieàu raèng Töôøng coù theå gôõ roái cho haén baèng hai caùch: cuøng vôùi haén kyù teân caùc tôø hieäu trieäu nhaân daân, vaø coá söùc ñem vua trôû veà Hueá; Cuoác-xy ra leänh cho Töôøng trong hai thaùng phaûi voã yeân baù taùnh cho kyø ñöôïc; Töôøng [&?!?] vaãn bò giam loûng ôû dinh Thöông-baïc, coù lính Phaùp canh gaùc.

      […]

      (sñd., tr. 556).

      [&?!?]

      Nguyeãn-vaên-Töôøng gôûi teân binh boä thò lang Phaïm-höõu-Duïng ñi leân [ra – TXA. ct.] Quaûng-trò taâu vua Haøm-Nghi raèng Ñôø Cuoác-xy muoán môøi xa giaù trôû veà.

      […]

      (sñd., tr. 557).

      […]

      Nhöng giöõa luùc Cuoác-xy boái roái voâ cuøng thì Töø-Duõ vaø Tam cung veà Hueá. [&?!?] Vieän Cô maät [&?!?], Nguyeãn-höõu-Ñoä laøm phoù (Ñoä laø phoù vöông Baéc-kyø ñöôïc Phaùp tin caån), laäp moät soá boä, trong ñoù coù boä binh do teân khaâm söù Sam-poâ caàm ñaàu.  Cuoác-xy eùp ñaùm hoaøng thaân cöû Thoï-Xuaân laøm phuï chaùnh [nhieáp chaùnh – TXA. ct.], eùp Thoï-Xuaân laøm baûn tuyeân caùo noùi raèng Toân-thaát-Thuyeát laø nghòch ñaûng, raèng caùc quan ôû Baéc, Trung phaûi coäng taùc vôùi quaân Phaùp ñeå tieâu dieät nghòch ñaûng,v.v… Nhöng chính ñòch cuõng phaûi thöøa nhaän raèng oâng giaø Thoï-Xuaân 76 tuoåi “khoâng coù aûnh höôûng gì trong nhaân daân caû”, caøng khoâng coù aûnh höôûng gì vôùi taàng lôùp thaân só trí thöùc.

      “Caùi khaû naêng duy nhaát cuûa oâng phuï chaùnh [nhieáp chính – TXA. ct.] chæ laø kyù teân maø thoâi”.

                                      (Gosselin, L’Empire  d’Annam).

       […]

       (sñd., tr. 560).

       […]

       Hôn nöõa Cuoác-xy baét caû nhöõng ngöôøi ñaõ ñaàu haøng noù [?!? – TXA. ct.] maø khoâng laøm vieäc ñöôïc vöøa yù noù, nhö Nguyeãn-vaên-Töôøng. Nguyeân Cuoác-xy haïn ñònh cho Töôøng trong 2 thaùng phaûi “laäp laïi traät töï”; 2 thaùng qua, Töôøng khoâng laäp ñöôïc traät töï gì, bò Phaùp baét ñöa ñi Coân-loân, roài ñi ñaûo Ta-hi-ti, taát caû cuûa caûi cuûa Töôøng ñeàu bò tòch thu. Töôøng boû xöông [&?!?] ôû haûi ñaûo, [&?!?] minh oan vôùi haäu theá baèng thô:

        Sôn saéc thieân truøng thöông tuùy lieãn;

        Thaàn taâm nhaát daïng luyeán ñan ñình.

        Thò phi nhieân phoù thieân thu luaän;

        Xaõ taéc quaân vöông thuïc troïng khinh?

                   [nhaát daïng – TXA. nhaán maïnh (in ñaäm)]

        [&?!?]

        (sñd., tr. 561).

     

      Trong baøi vieát taäp trung phaân tích baøi thô “Giaûi trieàu…” – Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi 05.7. 1885 –, chuùng toâi ñaõ laøm saùng toû ñoaïn keát cuûa cuoäc ñôøi Nguyeãn Vaên Töôøng. Cuõng treân cô sôû caùc vaên kieän goác trong tö lieäu chuaån cöù laø ÑNTL.CB. IV, V, VI (1847 –1888), chuùng toâi söû duïng theâm caùc tö lieäu, baøi vieát cuûa Puginier, Delvaux, H. Le Marchant de Trigon… , ñaõ ñöôïc coâng boá töø 1890 ñeán 1917 (tö lieäu Hoäi Truyeàn giaùo Baéc kì, ngaøy 09.3.1890 [daãn theo GS. Nguyeãn Vaên Kieäm, Kæ yeáu Hoäi nghò khoa hoïc lòch söû vôùi ñeà taøi “Nhoùm chuû chieán trieàu ñình Hueá vaø Nguyeãn Vaên Töôøng”, 20.6.1996, ÑHSP. TP.HCM., tr. 14; BAVH., 1916, 1917, baûn dòch, sñd.), vaø baøi vieát cuûa Jabouille, “Moät trang vieát veà lòch söû tænh Quaûng Trò: thaùng 9.1885” (Nhöõng ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá [NNBCÑH.] [BAVH., 1923], taäp X, Phan Xöng, Haø Xuaân Lieâm dòch, Nguyeãn Vy hieäu ñính, Nxb. Thuaän Hoùa, 2002, tr. 434, 439… ) ñeå minh chöùng.

      Taát nhieân chuùng toâi cuõng ñaõ pheâ phaùn luaän ñieäu trong baøi vieát cuûa H. de Pirey, BAVH., 1914 [baûn dòch, sñd.], vaø trong 2 baøi vieát cuûa Delvaux, BAVH., 1920, 1923 [baûn dòch, sñd.], laø ñaày thuø haän, thieáu trung thöïc… Raát tieác laø hieän nay nhieàu ngöôøi, trong chöøng möùc naøo ñoù, coøn bò nhieãm ñoäc töø 3 baøi vieát vöøa neâu cuûa hai coá ñaïo voán laø linh muïc quaûn haït taïi Quaûng Trò naøy! Vaø, xin voâ pheùp ñöôïc neâu caâu hoûi: Phaûi chaêng GS. Traàn Vaên Giaøu cuõng phaàn naøo bò “ aûnh höôûng” caùc chi tieát xuyeân taïc (voán laø thuû ñoaïn khích töôùng, li giaùn cuûa Phaùp), bôûi luaän ñieäu cuûa hai coá ñaïo aáy, maø chuùng toâi ñaõ löôïc boû? Chuùng toâi cuõng xin voâ pheùp ngôø raèng caùc taùc giaû trong Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam (toaøn taäp) cuõng ít nhieàu chöa thoaùt khoûi “ñònh kieán” do caùc baøi baùo cuûa H. de Pirey, Delvaux noùi treân gaây ra (sñd., Nxb. Giaùo duïc, 2001, tr. 534 – 537)?

      Mong GS. ñoïc kó  baøi vieát cuûa chuùng toâi moät laàn nöõa vaø quan troïng nhaát laø kieåm chöùng laïi giuùp tö lieäu chuùng toâi ñaõ ghi roõ xuaát xöù (NNBCÑH. [BAVH., 1914 – 1924], 11 taäp vaø 1 taäp baûn daãn, baûn dòch cuûa nhieàu dòch giaû, Nxb. Thuaän Hoùa, 1997 – 2002).

      Veà hieän töôïng thö töø giaû, chính laù “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” (trong Loâ Giang tieåu söû [1927]) cuõng ñaõ noùi ñeán. Ñoù laø moät hieän töôïng khoâng coù gì laï, ngay ôû thuôû baáy giôø. Chuùng toâi ñaõ trích daãn H. Le Marchant de Trigon (thanh tra haønh chính Phaùp taïi Ñaïi Nam)[baøi “Vò ñaïi bieän ñaàu tieân cuûa neàn baûo hoä ñeán Hueá, NNBCÑH. – BAVH., 1917 – , taäp IV, Nxb. TH., 1998, tr. 273…] ñeå chöùng minh “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” cuõng laø thö giaû. Caùc tö lieäu cuûa Puginier (1890), Delvaux (1916)[sñd.]… caøng chöùng minh noäi dung laø thö aáy laø hoaøn toaøn bòa ñaët vaø xuyeân taïc söï thaät lòch söû maø chính Loâ Giang Nguyeãn Vaên Maïi – moät ngöôøi caøng veà sau caøng coù khuynh höôùng “hoøa” hoùa taát caû, raát ñaùng phaøn naøn – , chính oâng cuõng khoâng bieát xuaát xöù laù thö aáy ôû ñaâu. Hôn nöõa, ñoïc kó Loâ Giang tieåu söû, ta thaáy chính laù thö treân cuõng laøm ñaûo loän suy nghó cuûa Nguyeãn Vaên Maïi veà Nguyeãn Vaên Töôøng: moät ngöôøi chuû chieán yeâu nöôùc thaønh moät ngöôøi chuû “hoøa”yeâu nöôùc!

       “Sau khi ñaõ kyù hoøa öôùc giaùp thaân roài, TOÂN THAÁT THUYEÁT khoâng chòu qua Toøa maø thöông thuyeát. Vì binh quyeàn trong tay, theá nhö côõi coïp, khoâng theå xuoáng ñöôïc, y muoán lieàu moät traän. NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG, ngoaøi maët tuy chuû hoøa, maø beà trong moät loøng vôùi THUYEÁT  [TXA. gaïch chaân (gc.)]. Vì vaäy maø laäp ñoàn TAÂN SÔÛ, Cam Loä… [… ]… Theá laø hai beân khoâng theå khoâng ñaùnh nhau ñöôïc”.

        “Trong kinh luùc aáy môùi yeân, maø Nam – Baéc baét ñaàu khôûi nghóa. OÂng NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG tôùi Gia Ñònh coù ngaâm caâu tuyeät cuù raèng:

                    Taây trö töïu trôû bì do xích

                    Nam giaùng li chi quaû vò hoaøng

                    [Lôïn Taây lao thôùt da neân truïi

                    Maêng Vieät lìa caønh traùi chöûa vaøng   

                            – theo baûn dòch cuûa Löông An –

                            TXA. chua theâm (ct.)].                  

      Veà khoaûn kinh thaønh thaát thuû naêm AÁt daäu, môùi ñaây [khoaûng 1927 – TXA. gc. vaø ct.] ta ñöôïc xem moät böùc thô cuûa OÂng NGUYEÃN VAÊN TÖÔØNG vieát cho OÂng Nguyeân Soaùi Phaùp TAHITI caøng roõ hôn nöõa [TXA. gc.]”.

            (LGTS., Nguyeãn Hy Xöôùc dòch, baûn in roneùo, 1961, tr. 34, 38 – 39).

      Thaät ra khoâng phaûi “caøng roõ hôn nöõa”, maø ngöôøi ñaõ ngaâm 2 caâu tuyeät cuù aáy, treân ñöôøng bò löu ñaøy (aùm chæ boïn Phaùp xaâm chieám Hueá vaø vieäc xuaát boân cuûa vua Haøm Nghi), khoâng theå laø ngöôøi vieát böùc “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” ! Noäi dung laù thö naøy gioâng gioáng nhö luaän ñieäu cuûa Delvaux trong 2 baøi vieát “Phaùp ñaùnh chieám kinh thaønh Hueá” (NNBCÑH. [BAVH., 1920], taäp IX, Phan Xöng dòch, sñd., tr. 338 – 375) vaø “Caùi cheát cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng, cöïu phuï chính An Nam” (NNBCÑH. [BAVH., 1920], taäp X, sñd., tr. 478 – 483)! Tuy nhieân, ngay trong caùc vaên baûn Delvaux nhaän ñöôïc töø giaùm muïc Tahiti, khoâng heà coù böùc “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” ñoù, vaø trong baøi vieát “Caùi cheát…” neâu treân, Delvaux cuõng khoâng moät chöõ ñeà caäp ñeán böùc thö aáy!

      Ñeå phoái kieåm, chuùng toâi vaãn caên cöù vaøo tö lieäu goác (chöù khoâng phaûi laø thöù “tö lieäu vu vô”!):

1.        Hai maät duï cuûa Haøm Nghi vaø Toân Thaát Thuyeát töø Taân Sôû göûi veà;

2.        Baûn aùn caùo thò cuûa De Courcy, De Champeaux;

3.        BAÛN AÙN CHUNG THAÅM  cuûa nguïy trieàu Ñoàng Khaùnh (moät beân, coù chöõ kí cuûa De Courcy!) ;

4.        Duï, caùo thò cho caùc tænh taû kì cuûa Ñoàng Khaùnh, Hector, Nguyeãn Höõu Ñoä, Phan Lieâm, Phaïm Phuù Laâm…

[ÑNTL.CB., taäp 36, Nxb. KHXH., 1976, tr. 225 – 228, 247; taäp 37, Nxb. KHXH., 1978, tr. 35, 138…].

     Chæ xin nhaán maïnh: qua caùo thò traán aùp, khuyeán caùo só phu, nhaân daân caùc tænh taû kì naøy cuûa thöïc daân, nguïy trieàu, ta coøn thaáy roõ loøng trung thaønh cuûa phong traøo Caàn vöông ñoái vôùi Nguyeãn Vaên Töôøng sau khi oâng ñaõ bò löu ñaøy  (taäp 37, sñd., tr. 138). ÑNTL.CB. coøn ghi roõ Phaïm Phuù Laâm, Phan Lieâm ñaõ traû vôùi giaù phaûi vay nhö theá naøo trong thôøi gian laøm khaâm sai aáy (taäp 37, sñd., tr. 197, 222; taäp 38, sñd., tr. 12, 13). Vaø tröôùc ñoù, cuoäc “saùt taû” ñaõ buøng leân ôû Quaûng Trò vaøo tröa 06.9.1885, ngay sau buoåi saùng Nguyeãn Vaên Töôøng bò baét (Jabouille, “Moät trang vieát veà lòch söû tænh Quaûng Trò: thaùng 9.1885”, NNBCÑH. [BAVH., 1923], taäp X, Phan Xöng, Haø Xuaân Lieâm dòch, Nguyeãn Vy hieäu ñính, sñd., tr. 434, 439… ).

     Cuõng xin ñöa ra ba chi tieát sai laàm trong “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti”:

1.        Neáu coù söï baát ñoàng giöõa Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, thì sao laïi coù hai maät duï vöøa aân tình, vöøa cuï theå veà coâng vieäc trieàu chính ñeán theá?

2.        Chaúng leõ Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng nhôù mình ñaõ bò löu ñaøy sau Toân Thaát Ñính, Phaïm Thaän Duaät (hai ngöôøi naøy bò baét vaøo Gia Ñònh tröôùc)?

3.        Chaúng leõ Nguyeãn Vaên Töôøng nhôù nhaàm ngaøy khoâng theå nhaàm ñöôïc laø ngaøy Kinh Ñoâ Quaät Khôûi (trong thö laïi ghi laø ñeâm 23 raïng ngaøy 24.5 AÁt daäu, 1885, nhöng ñuùng söï thaät lòch söû chính laø ñeâm 22 raïng ngaøy 23.5 AÁt daäu, 1885!)?

      Noùi roõ hôn, caùc tö lieäu ñeàu khôùp vôùi nhau, keå caû baøi thô “Giaûi trieàu…”, chæ ngoaïi tröø luaän ñieäu cuûa Delvaux (BAVH., 1920, 1923) vaø “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” (khoâng coù xuaát xöù trong LGTS., khoâng giaùm ñònh ñöôïc baèng phöông phaùp thöïc nghieäm!). Töø söï phoái kieåm ñoù, chuùng toâi keát luaän “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” khoâng phaûi thö thaät. Ñeå keát luaän chaéc chaén hôn veà laù thö naøy, caàn ñoïc troïn veïn “Loâ Giang tieåu söû”, ôû ñoù, theå hieän roõ thaùi ñoä chính trò cuûa Nguyeãn Vaên Maïi, trong ñieàu kieän haïn cheá thôøi baáy giôø?

      Noùi roõ ra, chuùng toâi tin chaéc raèng laù “Thö göûi thoáng ñoác Tahiti” ñaõ ñöôïc bòa ra, do nhöõng ngöôøi chuû “hoøa”, nhaèm muïc ñích bieän minh cho chính hoï: ngöôøi saùng suoát, coù hoïc (nhö Nguyeãn Vaên Töôøng) thì khoâng theå “saùt taû” ñöôïc; chæ ngöôøi noùng naûy, ít hoïc (nhö Toân Thaát Thuyeát) môùi chuû tröông “saùt taû” maø thoâi!

      Caùc thao taùc phoái kieåm, chuùng toâi ñaõ theå hieän roõ ôû baøi vieát Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi 05.7.1885, cuøng caùc trích daãn tröïc tieáp nguyeân vaên caùc baûn dòch.

      Bi kòch Nguyeãn Vaên Töôøng laø bi kòch cuûa moät laõnh tuï yeâu nöôùc, choáng Phaùp, choáng taû ñaïo, phaûi ñaûm ñöông moät nhieäm vuï lòch söû raát eùo le, deã gaây ngoä nhaän, trong keá saùch vöøa ñaùnh vöøa ñaøm, sau khi kinh ñoâ quaät khôûi nhöng bò thaát thuû; roài töø ñoù, Ñaát nöôùc hoaøn toaøn rôi vaøo tay giaëc Phaùp vaø taû ñaïo, trong moät thôøi gian quaù laâu (1885 – 1954…), ñeán noãi nhöõng tuyeân truyeàn boâi nhoï cuûa giaëc Phaùp vaø taû ñaïo ñaõ trôû thaønh ñònh kieán trong naõo traïng cuûa vaøi ba theá heä! Ñoù coøn laø bi kòch cuûa moät phuï chính ñaïi thaàn coù uy tín vaø aûnh höôûng lôùn trong moät giai ñoaïn lòch söû maø ôû ñoù caùc chính kieán, heä yù thöùc va chaïm nhau gay gaét, vôùi nhöõng laêng kính khaùc nhau (baûo hoaøng ngu trung, chuû “hoøa”, thaân Phaùp, thaân taû ñaïo laø caùc khuynh höôùng caøng veà sau caøng laán löôùt, thaéng theá); do ñoù caùc thöù  ñöôïc goïi laø “tö lieäu” laïi raát roái nhieãu, deã gaây hoang mang! TXA.

       III.

        Treân ñaây laø nhöõng ñoaïn, nhöõng caâu trích töø boä saùch Choáng xaâm laêng cuûa GS. Traàn Vaên Giaøu (vaø nhöõng ghi chuù cuûa chuùng toâi). Nhöõng choã chuùng toâi löôïc boû, vaãn coøn nguyeân veïn trong haøng vaïn baûn saùch cuûa GS., taát nhieân GS. phaûi chòu traùch nhieäm tröôùc löông taâm vaø coâng luaän! Theo thieån yù, chuùng toâi töï thaáy ñaõ ñaët caùc kí hieäu vaø daáu bieåu caûm ñuùng choã, phuø hôïp vôùi nguyeân taéc trích daãn.

         Thaät ra, chæ vôùi ÑNTL.CB. IV, V, VI  (1847 – 1883; 1883 – 1885; 1885 – 1888), baèng caùch ñoïc theo quan ñieåm, laäp tröôøng daân toäc, nhaân daân, theo ñaïo lí Vieät Nam, coâng lí nhaân loaïi chaân chính, tieán boä [*], thì khoâng moät ai, keå caû danh nhaân, nhaø yeâu nöôùc ngaây thô nhaát, coù theå bò lung laïc maø voâ tình tieáp tay giaëc Phaùp ñaäp tan taønh Nguyeãn Vaên Töôøng ñöôïc. Vaø tuy raèng bò maéc möu tuyeân truyeàn boâi nhoï, cuõng khoâng moät ai coù theå ñöùng treân laäp tröôøng “baûo hoaøng hôn vua”, Ñaïi Haùn chuû nghóa, lieân keát vôùi moät soá tín ñoà Thieân Chuùa giaùo, cho duø nhö cuï Phan Boäi Chaâu kính meán (?vong baûn?) ñaõ troùt lôõ, maø ñaûo ngöôïc noåi söï thaät lòch söû veà Nguyeãn Vaên Töôøng, voán ñaõ ñöôïc ÑNTL.CB. IV, V, VI ghi nhaän vaø baûo chöùng!

[*]Xin xem theâm baøi vieát cuûa chuùng toâi: “Caùch vieát söû theo tieâu chí ngöôïc ôû Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân kæ ñeä luïc (1885 –1888) vaø caùch vieát söû xuyeân taïc baèng söï ñaûo ngöôïc söï thaät lòch söû ôû moät vaøi trang trong Vieät Nam vong quoác söû”.

       ÔÛ ñaây, ñeå toû loøng kính troïng GS. Traàn Vaên Giaøu, chuùng toâi maïn pheùp trích daãn vaø bình chuù, ñoàng thôøi xin pheùp goùp yù vôùi GS. trong tinh thaàn daân chuû môùi ñích thöïc (ñieàu maø chuùng ta vaãn ñang khao khaùt, vì ai cuõng chaùn gheùt thaùi ñoä hoïc phieät trong hoïc thuaät!).

       Hi voïng GS. seõ coù dòp ñoïc nhöõng cuoán saùch cuûa chuùng toâi vieát vaø bieân soaïn veà Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886), ñaëc bieät laø cuoán “Tieåu söû bieân nieân veà Kì Vó phuï chính ñaïi thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng”, voán laáy chuaån cöù laø ÑNTL.CB. caùc kæ ñaõ noùi treân. Vôùi caùc cuoán saùch cuûa chuùng toâi, mong raèng seõ goùp phaàn nhoû ñeå chaám döùt tình traïng ngöôøi noùi xuoâi keû noùi ngöôïc raát raéc roái, taø taâm, hoïc phieät, vaø khaù vôù vaån!

       Tuy nhieân, ñeå caøng saùng toû hôn, vaán ñeà coøn laïi vaãn laø kho chaâu baûn trieàu Nguyeãn ôû TP. HCM., vaø laøm theá naøo ñeå khai thaùc theâm caùc kho löu tröõ hoà sô tö lieäu cuûa thöïc daân ôû Phaùp, ôû Vatican. Dó nhieân, vaán ñeà giaùm ñònh thöïc nghieäm tö lieäu vôùi caùc phöông tieän khoa hoïc, kó thuaät hieän ñaïi, tinh vi nhaát, vôùi caùc phöông phaùp xaùc minh lieân ngaønh tieân tieán nhaát khoâng theå khoâng ñaët ra! Vaø söï chöùng kieán, xaùc nhaän cuûa caùc söû gia treân theá giôùi cuõng heát söùc quan troïng! Ñoù laø yeâu caàu chung trong phöông phaùp luaän nghieân cöùu söû hoïc tröôùc baát kì nhaân vaät, söï kieän, giai ñoaïn lòch söû naøo.

       Chuùng toâi hoaøn toaøn töï tin veà nhöõng doøng chöõ ñaõ vieát veà nhaân vaät lòch söû Nguyeãn Vaên Töôøng (1824 – 1886).

       Kính mong caùc baøi vieát cuûa chuùng toâi veà Nguyeãn Vaên Töôøng ñöôïc ñaêng taûi treân baùo chí cho roäng ñöôøng bình luaän coâng khai, ñeå ñi ñeán keát luaän cuoái cuøng coù tính khoa hoïc nghieâm tuùc, ñích thöïc.

       Kính mong ñöôïc chæ giaùo.

       Traân troïng.                                                          

 

                                                                     TRAÀN XUAÂN AN

 

 

 

 

 

GS. BÖÛU KEÁ

(1914 – 1989)

(coá hoïc giaû, dòch giaû, GS. Ñaïi hoïc Vaên khoa Hueá)

 

TOAØ KHAÂM SÖÙ PHAÙP

               

(MOÄT TUYØ BUÙT VEÀ SÖÛ KÍ, VAØ VAØI NEÙT BÌNH CHUÙ)

 

     Tröôùc Caùch maïng Thaùng taùm naêm 1945 [1885 – 1945 – TXA. chua theâm (:ct)], tuy nöôùc ta laø moät nöôùc quaân chuû, vua laø baäc chí toân, nhöng thaät ra uy quyeàn keùm haún vieân khaâm söù.

      Döôùi oâng khaâm söù, coøn coù caùc oâng coâng söù, caùc oâng coá vaán boä Laïi, Hoä, Binh, Hình, Coâng. Caùc quan thöôïng thô cuûa ta muoán laøm vieäc gì, nhaát nhaát ñeàu phaûi gôûi daïng baûn ñeán ñeå hoï xem tröôùc. Hoï coù chaáp thuaän môùi ñöôïc thi haønh, baèng khoâng thì phaûi gaùc laïi. Cho ñeán nhöõng quyeàn haønh nhoû moïn nhö boå duïng moät vieân thöøa phaùi haïng beùt hay chi tieâu moät moùn tieàn coûn con cuõng phaûi qua tay ngöôøi Phaùp.

      Caùi uy quyeàn ñoù ñaõ tieâu tan theo cuoäc ñaûo chaùnh Nhaät Baûn ngaøy 9.3.1945, coøn Toøa Khaâm söù Phaùp thì phaàn lôùn ñaõ bò ñoå naùt theo bom ñaïn trong cuoäc chieán tranh choáng Phaùp, nhöõng caên nhaø coøn laïi thì maùi truït töôøng xieâu, coû caây hoang daïi aên lan töø saân tröôùc ñeán saân sau, dieãn ra caûnh theâ löông sau hôn 80 naêm ñoâ hoä [1862? – 1945? – TXA. ct.]. Nay Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Hueá ñöôïc xaây döïng ôû ñoù.

      *@*

      Vieân khaâm söù Phaùp xuaát hieän treân ñaát coá ñoâ naøy do ñieàu khoaûn 20 cuûa hieäp öôùc Giaùp tuaát kí keát ngaøy 15.3.1874 giöõa haûi quaân thieáu töôùng Ñuypôreâ (Dupreù) vaø Leâ Tuaán, Nguyeãn Vaên Töôøng. Trong ñoù khoaûn 15 ñònh raèng: Nöôùc Phaùp ñöôïc ñaët quyeàn laõnh söï caùc cöûa beå vaø caùc thaønh thò ñeå môû ra cho ngoaïi quoác vaøo buoân baùn.

      Theo hieäp öôùc Giaùp tuaát coøn coù moät thöông öôùc nöõa kí ngaøy 30.8.1874. Caùc ñieàu khoaûn 2, 6, 7 cuûa thöông öôùc naøy cho vieân khaâm söù quyeàn xuaát caûng goã lim, gaïo vaø tô taèm. Theá laø bao nhieâu saûn phaåm quyù giaù cuûa ta, ngöôøi Phaùp coù toaøn quyeàn mua ñeå ñem veà xöù hay baùn ñi caùc nöôùc khaùc.

      Sôï caùc quan ta, nhaát laø caùc quan ôû thöông caûng coù theå gaây trôû ngaïi, trong thöông öôùc naøy coøn noùi theâm: Vieân khaâm söù coù quyeàn chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän caùc vieân quan phuïc vuï taïi caùc haûi caûng môû ra ñeå giao thieäp vôùi Phaùp. Nhö vaäy coù nghóa laø nhöng keû naøo choáng ñoái laïi ngöôøi Phaùp coù theå bò thaûi hoài hay ñoåi ñi laøm vieäc ôû moät nôi khaùc.

      Sau hieäp öôùc Giaùp tuaát ñöôïc kí keát, ngaøy 15 thaùng 01 naêm 1875, thöôïng thö haûi quaân Phaùp gôûi thö cho thoáng ñoác Nam kì  Ñuypereâ, yeâu caàu ñeà cöû moät ngöôøi giöõ chöùc khaâm söù ñeå giao thieäp vôùi Trieàu ñình Hueá. Vaø Ñuypereâ ñaõ cöû  Raâyna ñeà EÙtxa  (Rheinart des Essart), sanh ngaøy 01.11. 1840 , xuaát thaân ñaïi uùy haûi quaân luïc chieán, töøng laøm tham bieän taïi Soaùi phuû ôû Saøi Goøn vaø coâng söù ôû Haø Noäi.

      Raâyna ñi treân chieác thuyeàn Aêngtiloáp (Antilope) vaø tôùi Thuaän An vaøo ngaøy 25 thaùng 7. Beân ta phaùi moät vieân quan Boä Leã veà Thuaän An nghinh tieáp, sau ñoù ñöa veà coâng quaùn. Hai ngaøy sau, oâng Raâyna sang thaêm caùc quan Thöông baïc (töùc laø quan Ngoaïi giao cuûa ta) vaø ñöôïc thöôïng thö Nguyeãn Vaên Töôøng ñoùn tieáp nieàm nôû. Cuoäc bang giao ban ñaàu dieãn ra toát ñeïp, (nhö Raâyna bò oám, vua Töï Ñöùc lieàn cho ngöôøi ñeán hoûi thaêm söùc khoeû) nhöng veà sau, giöõa vieân khaâm söù Phaùp vaø Trieàu ñình Vieät Nam trôû neân thuø haèn chæ chôø cô hoäi ñeå haïi laãn nhau.

      Luùc Raâyna ñeán Hueá thì Toøa Khaâm söù chöa xaây caát neân phaûi taïm truù taïi coâng quaùn maø Trieàu ñình Hueá duøng ñeå ñoùn tieáp caùc nhaø ngoaïi giao caùc nöôùc. Coâng quaùn naøy tuy baèng tranh nhöng cuõng khaù ñeïp, tröôùc maët coù coät côø, chung quanh coù töôøng, vieân khaâm söù ôû ñaây vôùi Priô (Prieux), quan cai trò haïng nhaát, Ñoâphanh (Dauphin), thö kí, Xulieâ (Souliers), baùc só, Phôlôri (Fleury), thôï laøm baùnh mì, Ñoâm (Dhomps), quaûn gia, vaø moät vieân chuû Sôû Coâng chaùnh ra Hueá ñeå lo vieäc xaây caát Toøa Khaâm söù. Luùc baáy giôø ôû Hueá chæ coù maáy giaùo só vaø 7 ngöôøi Phaùp keå treân laø ñöôïc pheùp löu truù maø thoâi. Ngoaøi ra, trong Söù quaùn coøn coù moät vieân thoâng ngoân, nhöõng ngöôøi ñaàu beáp vaø moät soá ít lính ñeàu laø ngöôøi Vieät.

      Coâng vieäc tröôùc tieân cuûa Raâyna khi ñeán Hueá laø choïn ñaát ñeå laøm Toøa Khaâm. Trong thöông öôùc, coù khoaûn noùi raèng: Chaùnh phuû Vieät Nam nhöôøng khoâng cho Chaùnh phuû Phaùp ñaát ñai caàn thieát ñeå laøm nhaø cho caùc vieân coâng söù hay nhaân vieân tuøy tuøng ôû. Tuy theá, Trieàu ñình Hueá chæ baèng loøng ñeå cho Raâyna söû duïng nhöõng maûnh ñaát thaät xa thaønh phoá, laïi aåm thaáp, cöù ñeán muøa möa thì ngaäp nöôùc. Nhöõng nôi maø Raâyna vöøa yù thì caùc quan ta laïi khoâng thuaän, laáy côù ñaát aáy laø cuûa rieâng nhaø vua hoaëc cuûa caùc oâng hoaøng baø chuùa, hay saép duøng ñeå xaây caát ñeàn naøy ñaøi noï v.v…

      Raâyna thaáy ta laøm khoù deã, neân ñaõ quyeát ñònh baûo vôùi vieân chuû Sôû Coâng chaùnh Saêmbe (Sambert), cuøng vôùi nhöõng ngöôøi giuùp vieäc ñeán nhaø thôø Lòch Ñaïi (gaàn ga Hueá), ñoùng noïc ñònh laøm böøa Toøa Khaâm söù ôû ñoù. Sôï Raâyna lieàu lónh xaâm phaïm nôi thôø phuïng, neân Trieàu ñình Hueá baèng loøng cho maûnh ñaát nôi coâng quaùn, maø Raâyna hieän ñang taïm truù. Maûnh ñaát naøy naèm taïi höõu ngaïn soâng Höông, gaàn caàu Tröôøng Tieàn. Daàn daàn laâu ñaøi, dinh thöï laäp leân chung quanh vuøng naøy vaø taïo thaønh moät khu vöïc mang teân laø khu vöïc cuûa ngöôøi Aâu (tuy goïi theá chöù phaàn nhieàu laø cuûa ngöôøi Phaùp).

      Toøa Khaâm söù chieám moät khoaûng ñaát vaøo loái 200 thöôùc vuoâng. Nhaân coâng (chöøng 30 ngöôøi Trung Hoa) vaø vaät lieäu ñeàu ñöa töø Saøi Goøn ra, chæ tröø voâi vaø caùt mua ôû Hueá. Laøm taàng döôùi xong, luùc xaây taàng treân, Raâyna bò caùc quan ta phaûn ñoái vì leõ Toaø Khaâm daùm voâ leã xaây cao hôn cung ñieän cuûa vua. Vaø khi lôïp maùi nhaø baèng nhöõng laù keõm thì laïi gaây ra dö luaän cho raèng ngöôøi Phaùp sôï ta baén ñaïi baùc vôõ maùi nhaø neân khoâng daùm lôïp ngoùi [khoâng phaûi daân kinh ñoâ queâ muøa, maëc duø tröôùc vaät lieäu xaây döïng laø toân keõm, maø vì toân keõm raát noùng böùc ñoái vôùi ngöôøi ôû, nhöng Phaùp vaãn coá chòu ñöïng (?) – TXA. ct].

      Nhöng veà sau moïi trôû ngaïi ñaõ ñöôïc daøn xeáp vaø Toøa khaâm vaãn laøm theo hoïa ñoà ñaõ veõ töø tröôùc.

      Raâyna laø moät tay thöïc daân haïng naëng, vì theá neân moái baát hoøa giöõa oâng vôùi Trieàu ñình Hueá moãi ngaøy moät trôû neân traàm troïng. Nhaø caàm quyeàn Phaùp thaáy raèng neáu ñeå oâng thì baát lôïi cho ñöôøng ngoaïi giao trong buoåi ban sô neân ñaõ ra leänh trieäu hoài, khieán oâng khoâng kòp döï vaøo leã khaùnh thaønh Toøa Khaâm söù.

      *@*

      Ngöôøi thay Raâyna laø Philaùt (Philastre). OÂng ñeán Hueá vaøo ngaøy 14.12.1876. Qua ñeán thaùng 7 naêm 1878, Toøa Khaâm hoaøn thaønh vaø phí toån ñeán moät trieäu quan Phaùp.

      Traùi vôùi Raâyna, Philaùt toû ra bieát ñieàu hôn, chaúng bao laâu laïi bò thay. Ngöôøi thay theá oâng khoâng ai khaùc hôn laø Raâyna, coù theå aùp ñaûo Trieàu ñình Hueá ñöôïc.

       Tình thaân thieän Vieät – Phaùp ñaõ maát ñi töø ngaøy Philaùt töø giaõ coá ñoâ Hueá. Vua Töï Ñöùc cuõng nhö Raâyna khoâng coù thaùi ñoä nhaân nhöôïng laãn nhau, tình theá boãng nhieân trôû neân caêng thaúng. Coù nhöõng vaán ñeà gì quan troïng, Raâyna phaûi khoù khaên laém môùi vaøo yeát kieán vua Töï Ñöùc ñöôïc. Moät vieäc raéc roái ñaõ xaûy ra khieán vieân khaâm söù Phaùp khoâng bao giôø queân: Raâyna cuøng vôùi baùc só Xulieâ ñi thuyeàn leân Kim Long, luùc trôû veà thì bò quaân lính ta chaën laïi, buoäc phaûi leân boä ñi baêng qua maáy caùnh ñoàng ñeå trôû veà Toøa Khaâm söù, vì vua Vieät Nam ñang caâu caù treân soâng, thuyeàn cuûa ngöôøi Phaùp khoâng theå ñi ngang qua ñoù.

      Theá roài vua Töï Ñöùc gôûi hai phaùi ñoaøn sang Baéc Kinh vaø Voïng Caùc ñeå noái laïi tình giao haûo vôùi hai nöôùc ñaõ bò Phaùp caét ñöùt.

      Ñeán cuoái thaùng naêm 1880, Toân Thaát Thuyeát chuaån bò cuoäc choáng Phaùp vaø qua thaùng baûy naêm aáy, vua ta ban haønh moät ñaïo duï noùi raèng: Nhöõng keû buoân laäu tieàn ñoàng, ngay caû ngöôøi Aâu cuõng vaäy, ñeàu bò phaït tröôïng.

      Ñaïo duï naøy khieán ngöôøi Phaùp heát söùc baát bình. Vì theo hieäp öôùc ñaõ kí giöõa hai nöôùc thì moãi khi ngöôøi Phaùp phaïm toäi, chæ coù toøa aùn Phaùp laø coù quyeàn xöû hoï maø thoâi, coøn caùc quan ta khoâng coù quyeàn caêng noïc ra, duøng tröôïng maø ñaùnh nhö trong duï ñaõ ban haønh.

      Chöa ñuû phöông tieän ñeå gaây haán vôùi Trieàu ñình Hueá, chính quyeàn Phaùp laïi moät laàn nöõa thay ñoåi khaâm söù. Palaùt ñô Saêmpoâ (Palsme de Champeaux) thay theá Raâyna vaøo thaùng 10 naêm 1880.

      Saêmpoâ laø cöïu só quan haûi quaân, ñaõ töøng giuùp vieäc taïi Soaùi phuû ôû Saøi Goøn, bieát tieáng Vieät vaø thoâng hieåu taùnh tình, phong tuïc cuûa daân ta. Ban ñaàu moái bang giao coù theå töông ñoái goïi laø töû teá, nhöng chaúng bao laâu moái baát hoøa laïi xaûy ra. Ngaøy 15.8.1881, Saêmpoâ ra Baéc, nhöng ñeán naêm 1883, sau khi Thuaän An thaát thuû, oâng cuøng toaøn quyeàn Haùtmaêng (Harmand) veà Hueá nghò hoøa vaø kí keát hieäp öôùc.

      Trong thôøi gian Saêmpoâ ra Baéc, laïi vaãn Raâyna ñeán thay theá. Moái baát hoøa saün coù nay trôû neân saâu ñaäm hôn. Moät ngöôøi giuùp vieäc ôû Toøa Khaâm söù bò quan ta baét giam. Raâyna bieát raèng khoâng theå duøng phöông phaùp thöông löôïng ñeå tieán ñeán vieäc ñoâ hoä nöôùc ta ñöôïc, neân ñaõ vieát thö cho Toâmxoâng (Thomson), thoáng ñoác Nam kì, trong ñoù coù caâu: “Vôùi nhöõng cuoäc thöông thuyeát, ta khoâng thaâu hoaïch ñöôïc moät chuùt nhöôïng boä nhoû moïn naøo; chæ duøng söùc maïnh môùi chieám ñöôïc moät caùi gì maø thoâi”. Trong moät ñoaïn khaùc, oâng laïi vieát: “Nhieäm vuï cuûa vieân khaâm söù ôû Hueá coøn trôû neân voâ duïng trong moät thôøi gian laâu hôn nöõa, vì hoï chæ nhöôïng boä söùc maïnh. Veà phaàn toâi, toâi seõ gaëp voâ cuøng khoù khaên hôn baát cöù moät ai ñeå ñöôïc höôûng ñoâi chuùt nhöôïng boä. Trong thôøi kì ñaàu tieân ôû Hueá, toâi ñaõ coù nhieàu vieäc raéc roái vôùi Trieàu ñình vaø töø ñoù vieân thöôïng thö Boä Hoä Nguyeãn Vaên Töôøng, luùc naøy ñoái vôùi nhaø vua laø ngöôøi raát coù theá löïc, heát söùc caêm thuø toâi, sau nhöõng vuï baát hoøa giöõa oâng vaø toâi”.

      Luùc naøy laïi xaûy ra maáy vieäc troïng ñaïi: Quaân Phaùp chieám Nam Ñònh vaø Hoøn Gay, khieán dö luaän trong nöôùc raát soâi noåi. Loøng caêm thuø ngöôøi Phaùp soâi leân suøng suïc. Toâmxoâng khuyeân Raâyna phaûi thaän troïng trong khi chôø ngöôøi thay theá, coù theå taïm laùnh xuoáng maáy chieác taøu ñaäu gaàn Hueá, nhöng khoâng neân caét ñöùt daây lieân laïc ngoaïi giao vôùi Chaùnh phuû Vieät Nam.

      Maëc daàu Toâmxoâng ñaõ caên daën, Raâyna tröôùc thôøi cuoäc bieán chuyeån, tröôùc nhöõng cuoäc chuaån bò chieán tranh cuûa ta, ñaõ quaû quyeát rôøi Hueá veà Saøi Goøn. OÂng ta ñeán nôi vaøo ngaøy 06.5.1883 treân chieác Paxôvan (Patceval) cuøng vôùi hoà sô vaø taát caû nhaân vieân Toøa Khaâm söù. Vieân thoáng ñoác Nam kì ngaïc nhieân heát söùc.

      Raâyna ra ñi khoâng phaûi vôùi moät nieàm löu luyeán, vôùi tieäc röôïu tieãn ñöa, tieáng saâm banh noå vang nhö phaùo maø vôùi moät thaùi ñoä hung haêng doïa naït. OÂng ta khoùa cöûa Toøa Khaâm laïi, giao chìa khoùa cho caùc quan Thöông baïc. Nhöng caùc quan ta khoâng nhaän. Raâyna haùch dòch neùm chìa khoùa xuoáng ñaát maø noùi: “Töø ñaây neáu coù moät söï cöôùp phaù nhoû moïn naøo xaûy ra thì Chính phuû Nam trieàu phaûi chòu traùch nhieäm”.

      Thaáy Raâyna haäm höïc ra ñi, Trieàu ñình Hueá khoâng khoûi lo ngaïi. Vì ngaøy naøo coøn vieân khaâm söù ôû ñoù, chaéc ngöôøi Phaùp chöa daùm ñaùnh vôùi chuùng ta. Vì neáu xaûy ra chieán cuoäc thì vieân khaâm söù coù theå laâm nguy trong khi chöa coù quaân lính ñeå hoä veä. Nay Raâyna vaøo Saøi Goøn bieát ñaâu khoâng keùo quaân ra ñeå gaây söï?

      Chìa khoùa maø Raâyna boû laïi, caùc quan Thöông baïc cho caàm ñeán nhôø giaùo só Caùtpa (Caspar) giöõ hoä, nhöng oâng naøy töø choái.

      Sau nhieàu laàn thöông thuyeát, Caùtpa chaáp thuaän bieän phaùp naøy: Chìa khoùa boû vaøo trong moät caùi traùp ñeå taïi Toøa Khaâm söù. Cöûa ngoaøi khoùa laïi, nieâm phong töû teá, coù moät hoäi ñoàng cöù 10 ngaøy ñeán khaùm con nieâm moät laàn. Giaùo só Caùtpa phaùi linh muïc Rônoân (Renauld) sung vaøo hoäi ñoàng naøy.

      *@*

      Trong luùc Toøa khaâm vaéng boùng vieân khaâm söù, nhöõng vieäc quan yeáu khaùc laïi xaûy ra. 

      Taïi Baéc kì, quaân ta hôïp taùc vôùi quaân Trung Hoa ñaõ chuyeån töø theá hoøa ra theá coâng. Toång ñoác Baéc Ninh Tröông Quang Ñaûn, phoù kinh löôïc söù Buøi Aân nieân ñem binh ñoùng ôû huyeän Gia Laâm, keùo sang ñaùnh thaønh Haø Noäi. Hoaøng Taù Vieâm sai Löu Vónh Phuùc laøm tieân phong ñem quaân ñoùng ôû phuû Hoaøi Ñöùc, chuaån bò taán coâng quaân Phaùp.

      Saùng ngaøy 13 thaùng 4 naêm 1883, ñaïi taù Haênri Rivie (Henri Rivieøre) ñem 500 binh só tieán ñaùnh vuøng OÂ Caàu Giaáy, bò quaân ta mai phuïc chung quanh ñoå ra giaùp chieán. Ñaïi taù Rivie töû traän, ñaïi uùy Bectô ñô Vile (Berthe de Villers) bò thöông. Traän naøy binh só Phaùp vöøa bò cheát vöøa bò thöông vaøo loái 100 ngöôøi.

      Vôùi cuoäc thaát traän naøy, Chaùnh phuû Phaùp ñaõ phaûn öùng baèng caùch göûi sang quaân tieáp vieän. Haï nghò vieän Phaùp chaáp thuaän boû ra moät ngaân khoaûn 5 trieäu röôûi quan ñeå chi phí vaøo coâng cuoäc cöôùp nöôùc. Coøn beân ta thì Trieàu ñình Hueá ñaõ toå chöùc nhöõng tieäc vui, ñaõ ban thöôûng nhöõng ngöôøi tham chieán.

      Vieäc nöôùc ñang traêm phaàn raéc roái, chieán cuoäc Vieät – Phaùp chöa bieát roài ñi ñeán ñaâu thì vua Töï Ñöùc maát (16.6 naêm Quùy muøi, 1883). Vua Duïc Ñöùc leân ngoâi ba ngaøy thì bò Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng truaát pheá. Em vua Töï Ñöùc laø Laõng quoác coâng, huùy Hoàng Daät, leân noái ngoâi, laáy nieân hieäu laø Hieäp Hoøa.

 

      “… Trong 3 ngöôøi con, thì Töï Ñöùc thöông yeâu Öng Ñaêng hôn caû. Öng Chaân, maëc duø khoâng ñöôïc thöông yeâu baèng hai em, nhöng vì laø con tröôûng, moät lí do chính ñaùng ñeå ñöôïc thöøa höôûng ngai vaøng. Vaû laïi, luùc baáy giôø, giaëc Phaùp ñang gaây chieán, trong nöôùc caàn phaûi coù moät oâng vua lôùn tuoåi, neân Döïc Toâng Anh hoaøng ñeá buoäc loøng phaûi ñeå di chieáu giao ngoâi baùu laïi cho Öng Chaân, laáy nieân hieäu Duïc Ñöùc.

      Nhöng khi ñeå di chieáu, vua Töï Ñöùc laïi noùi ñeán nhöõng taùnh hö taät xaáu cuûa hoaøng tröôûng töû, maëc duø Traàn Tieãn Thaønh [*], phuï chaùnh ñaïi thaàn, Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát, ñoàng phuï chaùnh ñaïi thaàn, ñaõ daâng sôù xin vua boû ñoaïn noùi veà taùnh xaáu cuûa töï quaân vaø maáy chöõ “chöa chaéc ñöông noåi vieäc lôùn” (… vò taát naêng ñöông ñaïi söï). Nhöng vua khoâng nghe, cho raèng nhöng lôøi trong di chieáu nhö caû moät tieáng chuoâng caûnh tænh, seõ laøm cho Duïc Ñöùc lo sôï maø thay ñoåi taùnh tình” (trích nguyeân vaên baøi vieát khaùc cuûa GS. Böûu Keá).

 

      [*] “… Traàn Tieãn Thaønh , sinh ngaøy 14.12.1813 {…]. Trong luùc ñoïc di chieáu, oâng ñaõ khoâng ñoïc, hay ñoïc raát nhoû ñoaïn vaên noùi xaáu vua Duïc Ñöùc. Do doù, oâng bò Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát haïch toäi. Ñöùng veà phe ñoái laäp neân Traàn Tieãn Thaønh ñaõ bò Toân Thaát Thuyeát phaùi lính Phaán Nghóa, döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa Höôøng Haøng, Höôøng Chöôùc vaø Höôøng Teá, ñeán taïi nhaø rieâng ôû Gia Hoäi ñeå aùm saùt (ñeâm 30 thaùng 10 naêm Quùy vò [1883])” (trích nguyeân vaên baøi vieát vöøa trích cuûa GS. Böûu Keá).

 

      (Chuùng toâi maïn pheùp trích ñuùng nguyeân vaên töø moät baøi vieát khaùc, noùi treân, keå caû chuù thích veà Traàn Tieãn Thaønh, cuûa chính GS. Böûu Keá, ñöôïc in trong cuøng moät cuoán saùch cuûa hoïc giaû hoaøng toäc naøy, [“Chuyeän trieàu Nguyeãn”, Nxb. Thuaän Hoùa, 1990, tr. 52] ñeå cheøn vaøo ngay giöõa baøi maø chuùng ta ñang ñoïc, nhaèm laøm roõ hôn yù töôûng cuûa GS. Böûu Keá.

      Vaø chuùng toâi thaáy caàn noùi roõ theâm moät ñieàu raát thöøa maø Traàn Troïng Kim trong Vieät Nam söû löôïc (1921) ñaõ khaúng ñònh: Duïc Ñöùc thöôøng xuyeân ñi laïi vôùiù ngöôøi Phaùp, thaân Phaùp:

      “Baáy giôø OÂng Rheinart laïi sang laøm khaâm söù ôû Hueá […] laïi nhôù oâng Duïc Döùc ngaøy tröôùc, khi vua Döïc Toâng haõy coøn, thöôøng hay ñi laïi vôùi ngöôøi Phaùp, bôûi vaäy vieân khaâm söù nghó ñeán tình cuõ…” (VNSL., Nxb. Taân Vieät, baûn 1964, tr. 566; Nxb. VHTT., baûn 1999, tr. 594).

      Do ñoù, bôûi tình theá baét buoäc, hai vò phuï chính Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø ñình thaàn phaûi truaát pheá Duïc Ñöùc; truaát pheá Duïc Ñöùc môùi coù theå ñöông ñaàu vôùi Phaùp, môùi coù theå choáng Phaùp ñöôïc, maëc duø ai cuõng bieát raèng vieäc truaát pheá seõ gaây ra “taùc duïng phuï” laø “roái ren” taïm thôøi. Suy xeùt thaän troïng, kó löôõng hôn, chuùng ta thaáy, töø laâu, luùc coøn laø hoaøng töû, Duïc Ñöùc ñaõ bò Phaùp mua chuoäc; söï mua chuoäc töø tröôùc naøy coäng vôùi vieäc dieãn ra tröôùc maét maø ÑNTL.CB. IV ghi cheùp roõ, laø ñöa 14 teân “ngöôøi rieâng”, [trong ñoù coù giaùo só Thieân Chuùa giaùo], vaøo cung ñình, vaø“caùc tôø taâu cuûa caùc quaân thöù caùc tænh taâu leân, coù khi ñeå ôû trong ñieän moät ñeâm, vaãn chöa giao ra”, môùi laø nguyeân nhaân chính, ñaåy Trieàu ñình laâm vaøo caûnh roái ren). TXA.

 

      Thaáy Trieàu ñình Hueá laâm caûnh roái ren, ngöôøi Phaùp cho raèng ñoù laø moät cô hoäi toát ñeå coù theå taán coâng deã daøng hôn. Thieáu töôùng Bueâ (Bouet) ñaùnh Haø Noäi, thieáu töôùng Cuoácbeâ (Courbet) thì ñaùnh cöûa Thuaän An. Ñi cuøng Cuoácbeâ coù toaøn quyeàn Hatmaêng (Harmand) vaø cöïu khaâm söù Trung kì  Saêmpoâ, leân Hueá nghò hoøa.

      Qua nhöõng ngaøy thöông thuyeát, ñeán hoâm 23 thaùng 7 baûn hoaø öôùc ra ñôøi, goïi laø hoøa öôùc Quùy muøi (1883). Phía Phaùp thì Hatmaêng, Saêmpoâ, coøn phía ta thì khaâm sai toaøn quyeàn Traàn Ñình Tuùc vaø phoù khaâm sai Nguyeãn Troïng Hieäp [:Hôïp – TXA. ct.] kí keát vaøo hoøa öôùc. Ngoaøi caùc khoaûn töôùc maát caùc chuû quyeàn cuûa ta veà ngoaïi giao, kinh teá, chính trò, [Phaùp coøn – TXA. ct.] xeùn bôùt ñaát ñai (Bình Thuaän saùp nhaäp vaøo Nam, töø ñeøo Ngang trôû ra thì ñaët coâng söù ôû caùc tænh ñeå kieåm soaùt caùc coâng vieäc cuûa caùc quan laïi Vieät Nam), Trieàu ñình Hueá chæ coøn laïi voûn veïn maáy tænh ôû giöõa. Laïi coøn coù khoaûn minh ñònh raèng: Vieân khaâm söù Phaùp khoâng nhöõng coù caû quyeàn töï do ra vaøo yeát kieán vua Vieät Nam maø laïi coøn coù caû quyeàn sung vaøo Hoäi ñoàng Cô maät ñeå kieåm soaùt coâng vieäc cuûa vua nöõa.

      Saêmpoâ ôû laïi Hueá ñeå giöõ chöùc khaâm söù.

      Tuy hieäp öôùc ñaõ kí keát, vieân khaâm söù Trung kì ñaõ trôû laïi, nhöng caùc quan ta vaãn khoâng chòu thöøa nhaän caûnh baïi vong vaø coá tình gaây ra nhöõng noãi khoù khaên neân Saêmpoâ trong luùc toå chöùc thöông maïi, thöông chính, thueá khoùa ñaõ vaáp phaûi nhieàu trôû löïc.

      Vaø caùc quan trong trieàu, phe thaân thieän vôùi Phaùp thì ít coøn phe choáng laïi thì moãi ngaøy moãi gia taêng. Hai vieân ñaïi thaàn theá löïc vaãn laø Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát. Hai oâng naøy ñaõ töøng ra leänh baét giam maáy ngöôøi Phaùp phaïm toäi ôû Thuaän An, laïi ngaàm phaùi Haàu Chuyeân vaø phoø maõ Ñaëng Huy Caùt tuyeån moä binh só, xaây thaønh ñaép luõy ôû Taân Sôû (Quaûng Trò), phoøng khi thaát traän thì dôøi kinh ñoâ ra ngoaøi aáy.

      Luùc ñöôïc choïn leân keá vò vua Duïc Ñöùc, Laõng quoác coâng ñaõ töøng toû thaùi ñoä e deø, sôï seät, khoùc loùc töø choái ngai vaøng. Vì vua cuõng bieát tröôùc tình theá nguy nan, ôû vaøo caùi theá treân ñe döôùi buùa, moät beân thì ngöôøi Phaùp moãi luùc moät kieám caùch laán quyeàn, moät beân thì hai vò ñaïi thaàn Töôøng, Thuyeát giöõ heát quyeàn bính, coøn vua khoâng coù laáy moät chuùt haäu thuaãn. Nhöng sau khi leân ngoâi, vua Hieäp Hoøa muoán caàu an ñeå höôûng phuù quùy, thöøa nhaän cuoäc baûo hoä cuûa Phaùp, laïi tìm caùch thoaùt khoûi aùp löïc cuûa Töôøng, Thuyeát baèng caùch döïa vaøo söùc maïnh cuûa Phaùp. Vua ñaõ cho yeát baûn chieâu an do Toøa Khaâm söù göûi sang, laïi coøn vieát maät thö, giao cho Höôøng Kyû , con Tuy Lyù vöông ñöa qua cho Saêmpoâ ñeå caàu vieän. Böùc thö loït vaøo tay Nguyeãn Vaên Töôøng, Höôøng Kyû bò giam cheát trong nguïc. Caû gia ñình Tuy Lyù vöông phaûi toäi löu ñaøy.

      Toái hoâm haï nguïc Höôøng Kyû (28.11.1883), vua Hieäp Hoøa cuõng bò toá caùo laø phaïm phí coâng quõy quoác gia, giam loûng trong cung, ñöa ra phuû Duïc Ñöùc, eùp uoáng thuoác ñoäc cheát.

 

               “… Hoàng Daät, em uùt cuûa vua Töï Döùc, ñöôïc choïn ñeå toân leân ngoâi nhöng roài cuõng bò pheá vì toäi thoâng ñoàng vôùi ngöôøi Phaùp vaø tìm caùch möu haïi hai vò phuï chaùnh …” (maïn pheùp trích nguyeân vaên cuûa chính GS. Böûu Keá, “Chuyeän trieàu Nguyeãn”, sñd., tr. 53, ñeå cheøn vaøo giöõa baøi vieát naøy, cuõng cuûa chính hoïc giaû Böûu Keá. TXA.).

 

      Sau khi vua Hieäp Hoøa maát, Kieán Phuùc leân noái ngoâi, luùc aáy môùi 15 tuoåi.

      Saêmpoâ sôï Toøa Khaâm söù coù theå  baát thình lình bò taán coâng, neân yeâu caàu Leâja (Leùjard), vieân quan chæ huy ñoàn Thuaän An, gôûi theâm 50 binh só. Nhö theá Saêmpoâ coù caû thaûy 150 quaân vaø moät chieác phaùo haïm ñaäu treân soâng Höông. Leâja laïi göûi theâm cho Saêmpoâ 100 lính trích trong soá 550 lính hieän ñoùng ôû Thuaän An.

      Maëc daàu hieäp öôùc ñaõ kí keát, caùc quan ta ôû Baéc coù ngöôøi chòu giaûi giaùp nhöng cuõng coù laém ngöôøi khoâng tuaân leänh Trieàu ñình, coù ngöôøi töø quan roài laïi ñöùng ra moä lính ñeå choáng vôùi giaëc Phaùp.

      Caùc quan ta thaâu thueá cuûa daân duøng ñeå nuoâi quaân Côø Ñen vaø luoân luoân xuùi giuïc daân chuùng noåi daäy. Vì theá neân nhieàu vieân quan bò Phaùp baét ñaøy ra Coân Ñaûo. Tinh thaàn khaùng chieán cuûa toaøn daân buøng noå, maëc daàu löïc löôïng yeáu ôùt. Thænh thoaûng ta laïi keùo lính ñeán taäp kích caùc ñoàn binh Phaùp. Quaân Côø Ñen ñeán nhuïc maï, khieâu khích. Quaân Phaùp vì chöa nhaän theâm quaân tieáp vieän neân vaãn ôû lì trong ñoàn, khoâng daùm ra ñaùnh. Theá roài ta loït vaøo thaønh phoá Haûi Döông, thieâu huûy nhaø cöûa, chôï buùa. Quaân Phaùp toån thaát naëng ôû Baéc Ninh.

      Nhöõng tin töùc aáy laøm Trieàu ñình Hueá phaán khôûi neân ñaõ yeâu caàu Phaùp ruùt khoûi Thuaän An.

      Saêmpoâ traû ñuõa baèng caùch khoâng thöøa nhaän vua Kieán Phuùc, caét ñöùt moïi lieân laïc vôùi Trieàu ñình Vieät Nam, coá thuû trong Toaø Khaâm söù ñeå chôø vieän binh. Toâmxoâng phaùi moät chieác taøu töø Saøi Goøn ra Hueá ñeå hoä veä cho Raâyna; Cuoácbeâ laïi cho theâm vieân khaâm söù Phaùp hai chieác taøu haïng nheï vaø 200 binh só.

      Tuy ñaõ coù quaân tieáp vieän, nhöng Saêmpoâ vaãn naèm trong tình traïng nguy ngaäp, vì beân ta ñang raùo rieát chuaån bò chieán tranh.

      Tình hình ñang caêng thaúng thì ôû Baéc kì Phaùp nhaän ñöôïc quaân tieáp vieän, ñaùnh chieám ñöôïc tænh Sôn Taây sau 3 hoâm giao phong (14, 15, 16 thaùng 12 naêm 1883) vaø Hoaøng Taù Vieâm bò thaát traän. Caùc quan ta taïm toû thaùi ñoä hoaø hoaõn vôùi Phaùp vì bieát chöa tieän gaây haán.

      Giöõa luùc aáy Saêmpoâ xin töø chöùc. Tricu (Tricou) luùc baáy giôø ñang ôû Saøi Goøn, ñöôïc cöû ra thay theá vaø ñeán Hueá vaøo hoâm 28-12-1883.

      Ban ñaàu Tricu khoâng ñöôïc pheùp vaøo Noäi yeát kieán vua Kieán Phuùc. Nhöng sau ñoù hai beân ñaõ daøn xeáp vaø Tricu laïi ñöôïc tieáp kieán trong moät buoåi thieát trieàu long troïng.

      *@*

      ÔÛ mieàn Trung vì laø nôi ñoùng ñoâ cuûa Trieàu ñình Hueá neân Phaùp coøn kieâng neå, nhöng ôû Baéc, maëc daàu coù löïc löôïng huøng haäu cuûa quaân Côø Ñen, Phaùp vaãn muoán aùp duïng chính saùch taøm thöïc, moät khi coù ñuû binh löïc thì heát ñaùnh tænh naøy ñeán ñaùnh tænh khaùc, coá chieám troïn caû laõnh thoå Baéc kì.

      Bieát roõ daõ taâm cuûa Phaùp, neân ta lo ñaøo haàm ñaép luyõ, ñaët chöôùng ngaïi vaät ôû soâng Höông, môû caùc con ñöôøng leân nuùi vaø nhaát laø chænh ñoán laïi Taân Sôû, phoøng moät khi Phaùp taán coâng vaø giöõ khoâng noåi kinh ñoâ Hueá thì Trieàu ñình seõ chaïy ra nöông naùu ôû ñoù.

      Luùc baáy giôø tuy caùc tænh ôû Trung chaâu Baéc Vieät nhö Sôn Taây, Baéc Ninh, Höng Hoùa, Tuyeân Quang ñeàu thuoäc vaøo tay ngöôøi Phaùp, nhöng caùc tænh ôû vuøng bieân giôùi nhö Laïng Sôn, Cao Baèng, Lao Kay quaân Taøu coøn chieám ñoùng, khoâng chòu thöøa nhaän cuoäc baûo hoä cuûa Phaùp ôû Vieät Nam.

      Moái chæ roái aáy, Phaùp caàn gôõ, thì moät cô hoäi toát ñeïp ñaõ ñöa ñeán. Nguyeân Phuoácnieâ (Fournier), trung taù haûi quaân Phaùp, coù quen thaân vôùi Lyù Hoàng Chöông, toång ñoác Tröïc leä. Naêm 1878, Phuoácnieâ ñaõ töøng ôû Trung Quoác, luùc aáy Lyù coù mua maáy phaùo haïm cuûa Anh, vaø Phuoácnieâ chæ cho Lyù thaáy nhöõng choã hö hoûng cuûa nhöõng chieác phaùo haïm, neân Lyù coù thieän caûm vôùi Phuoácnieâ vaø ñònh ñeà nghò cho vieân só quan naøy troâng coi moät haïm ñoäi cuûa thuûy quaân Trung Quoác. Nhaân moái tình thaân höõu aáy, Phuoácnieâ gôûi thö cho Lyù Hoàng Chöông ñeå daøn xeáp xích mích giöõa Phaùp vaø Trung Hoa ôû Baéc Vieät. Lyù Hoàng Chöông laø ngöôøi tröôùc kia ñaõ thuùc giuïc Chính phuû Baéc Kinh xen vaøo chính tình Vieät Nam vaø ñònh thi haønh chöông trình chia ñoâi Baéc Vieät vôùi Phaùp. Nhöng nay nhaän thaáy binh löïc cuûa Phaùp maïnh, coù theå gaây toån thaát treân luïc ñòa Trung Hoa neân nhaän lôøi gaëp gôõ Phuoácnieâ ñeå nghò hoøa. Ñaây laø moät cuoäc thöông thuyeát tay ñoâi, khoâng coù vieân söù thaàn Phaùp ôû Trung Hoa tham döï vì vieân naøy ñaõ bò nhaø caàm quyeàn Trung Hoa taåy chay töø laâu.

      Trung taù Phuoácnieâ ñeán Thieân Taân ngaøy 05.5 naêm 1884 nhö moät nhaø du lòch. OÂng ta ñöa ra cho Lyù moät daïng baûn hieäp öôùc vaø ñöôïc vieân toång ñoác Trung Hoa vui loøng chaáp nhaän.

      Phuoácnieâ ñaùnh ñieän ñeå hoûi yù kieán, Phaùp baèng loøng cho Phuoácnieâ toaøn quyeàn thöông thuyeát.

      Qua ñeán ngaøy 11.5.1884, hieäp öôùc Phuoánieâ – Lyù Hoàng Chöông ñöôïc kí keát taïi nha moân cuûa Lyù, vaø goàm coù 5 khoaûn. Töïu trung coù hai khoaûn quan troïng hôn caû:

1. Ruùt heát quaân ñoäi Trung Hoa ôû Baéc Vieät veà.

2. Toân troïng trong hieän taïi cuõng nhö töông lai nhöõng hieäp öôùc kí keát giöõa Phaùp vaø Trieàu ñình Hueá.

      Hoøa öôùc kí keát xong, trung taù Phuoácnieâ ñieän cho töôùng Miloâ (Millot) ôû Baéc kì bieát veà vieäc quaân Trung Quoác seõ phaûi keùo veà nöôùc.

      Cho raèng tình theá coù theå taïm yeân, vaø theå theo lôøi yeâu caàu cuûa Chaùnh phuû Vieät Nam, Chaùnh phuû Phaùp ñònh söûa laïi tôø hoøa öôùc Haùtmaêng kí keát ngaøy 23.7 naêm Quyù muøi (1883).

      Treân con ñöôøng sang Baéc Kinh, vieân taân ñaïi söù Phaùp Patônoát (Patenoâtre) ñaõ nhaän ñöôïc ñieän tín cuûa Chaùnh phuû Phaùp sai oâng ñeán Hueá ñeå ñaûm nhaän coâng vieäc aáy.

      Tôø hoøa öôùc naøy kí keát taïi Toøa Khaâm söù vaøo ngaøy 13 thaùng 5 naêm Giaùp thaân (06.6.1884) giöõa Nguyeãn Vaên Töôøng, Phaïm Thaän Duaät, Toân Thaát Phan vaø Patônoát. Khaùc hieäp öôùc tröôùc ôû choã traû laïi Bình Thuaän vaø 3 tænh Haø Tónh, Ngheä An, Thanh Hoaù cho Trung kì. Nhöng khoaûn 5 laïi noùi ñeán vieäc vieân khaâm söù Trung kì ngoaøi vieäc ñöôïc pheùp yeát kieán vua Vieät Nam laïi coøn ñöôïc pheùp cuøng vôùi caùc binh só thaùp tuøng ñoùng ôû Mang Caù trong Thaønh Noäi.

      Trong luùc baøn baïc ñeå kí keát hieäp öôùc, coù moät vaán ñeà maø Phaùp muoán giaûi quyeát moät caùch döùt khoaùt: Ñoù laø caùi aán maø vua nhaø Thanh giao cho vua Gia Long trong leã tuyeân phong.

      Theo hoøa öôùc Phuoácnieâ – Lyù hoàng Chöông , caùi aán aáy khoâng coù lí do gì toàn taïi nöõa, Phaùp yeâu caàu Trieàu ñình ta gôûi aán aáy veà Phaùp ñeà laøm vaät kæ nieäm.

      Beân ta quan phuï chaùnh Nguyeãn Vaên Töôøng nhaát ñònh khoâng chòu. Sau cuøng ñi ñeán söï thoûa thuaän laø caùi aán aáy phaûi naáu cho chaûy ra tröôùc khi hai beân kí keát hieäp öôùc. Ñeán giôø ñaõ aán ñònh, Nguyeãn Vaên Töôøng vaø caùc quan Thöông baïc ñem aán sang Toøa Khaâm söù, ñaët leân caùi baøn, tröôùc maët Patônoát. Giöõa phoøng ngöôøi ta ñaõ baûo thôï ñem loø beã ñeán chöïc saün. Patônoát laïi moät laàn nöõa khaån khoaûn xin caùi aán aáy ñeå gôûi veà Phaùp, vaø caùc quan ta laïi moät laàn nöõa cöông quyeát töø choái.

      Aán naëng 6 kiloâ baèng baïc maï vaøng, coù khaéc maáy chöõ “Vieät Nam quoác vöông chi aán” laàn laàn chaûy ra ñoùng laïi thaønh moät khoái. Chieàu hoâm aáy thì hai beân kí baûn hieäp öôùc. Raâyna ñeán Hueá vôùi Patônoát ñaõ löu laïi ñaát kinh kì ñeå nhaän laõnh chöùc khaâm söù.

      *@*

      Taïi Hueá, chieáu theo khoaûn 5 cuûa hoaø öôùc Patônoât, vieân khaâm söù Raâyna ñem quaân vaøo ñoùng ôû Mang Caù, nhöng bò Trieàu ñình Hueá caûn trôû khoâng cho vaøo Thaønh Noäi.

      Ngaøy 10.6 naêm Giaùp tuaát (1884), vua Kieán Phuùc laâm beänh maát, laøm vua ñöôïc hôn 7 thaùng.

      Töø tröôùc ñeán nay, caùi cheát cuûa vua Kieán Phuùc ñaõ neâu leân moät nghi aùn, maëc daàu trong söû cheùp raèng Kieán Phuùc cheát vì beänh.

      Coù thuyeát cho raèng vua bò Nguyeãn Vaên Töôøng gieát, laáy leõ bònh tình Kieán Phuùc khoâng laáy gì laøm naëng, laïi cheát moät caùch ñoät ngoät, neân coù theå laø Nguyeãn Vaên Töôøng ñaõ boû thuoác ñoäc vaøo thang thuoác cuûa vua.

       Nhöng vì sao Nguyeãn Vaên Töôøng laïi aùm haïi vua Kieán Phuùc? Sau ñaây cuõng laïi laø nhöõng giaû thuyeát:

1. Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng ñoàng yù gieát vua Kieán Phuùc, toân moät vò vua nhoû tuoåi hôn ñeå deã vieäc naém troïn quyeàn bính.

2. Hai vò quyeàn thaàn cho raèng hieäp öôùc Patônoát, caùc quan ta ñaõ nhaân danh vua Kieán Phuùc ñeå kí keát vôùi Phaùp, neáu vua Kieán Phuùc khoâng coøn nöõa thì hieäp öôùc seõ maát heát hieäu löïc.

3. Ban ñeâm, Nguyeãn Vaên Töôøng töï tieän vaøo trong cung neân bò vua Kieán Phuùc la quôû. Vua ñaõ noùi vôùi Töôøng moät caâu: “Thaày ñöøng töôûng göôm nhaø Nguyeãn khoâng saéc”.

      Sau khi vua Kieán Phuùc thaêng haø, hoaøng thaân, ñình thaàn toân Öng Lòch leân ngoâi, laáy hieäu laø Haøm Nghi, luùc aáy môùi 12 tuoåi.

       Toân vöông töùc vò laø moät vieäc heát söùc troïng ñaïi, theá maø vieân khaâm söù Trung kì khoâng ñöôïc tham khaûo yù kieán. Raâyna laáy laøm töùc toái neân phaûn ñoái kòch lieät vaø khoâng coâng nhaän vua môùi.

      Quan phuï chaùnh Nguyeãn Vaên Töôøng baûo cho vieân khaâm söù Phaùp bieát raèng hieäp öôùc Vieät – Phaùp khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán vieäc laäp vua caàn phaûi coù söï thoaû thuaän cuûa Chính phuû Phaùp. Nöôùc khoâng theå moät ngaøy khoâng vua, neân phaûi toân hoaøng töû  Öng Lòch.

      Raâyna ñeà nghò toân Gia Höng vöông, nhöng hai phuï chaùnh khoâng thuaän, laáy côù vua Kieán Phuùc tröôùc khi maát coù di chieáu chæ ñònh Öng Lòch. Vieân khaâm söù vaãn moät möïc phaûn ñoái vieäc taán toân naøy, cho raèng vua Kieán Phuùc chöa ñeán tuoåi tröôûng thaønh, di chieáu aáy khoâng coù giaù trò

      Tuy theá, Raâyna cuõng khoâng bieát quyeát ñònh theá naøo cho phaûi leõ neân göûi ñieän vaên xin chæ thò ôû Phaùp.

     

      Theo caùch trieån khai caùc yù töôûng, giaû thuyeát, söï vieäc ôû ñoaïn vaên vieát veà caùi cheát cuûa Kieán Phuùc vaø veà aâm möu, quyeát taâm toân laäp Gia Höng vöông Hoàng Höu cuûa Raâyna (Rheinart), GS. hoïc giaû Böûu Keá ñaõ maëc nhieân cho chuùng ta thaáy caùi loâ gich (logic, logique) cuûa chuoãi söï kieän. Loâ gich naøy ñuùng vôùi ÑNTL.CB. VI, tr. 150 – 151, tr. 176 – 178, (xin xem 2 trích ñoaïn ôû phaàn phuï luïc tö lieäu chuaån cöù). Chuùng toâi ñaõ hôn moät laàn khaúng ñònh roõ baèng ngoân töø minh xaùc: Hoàng Höu aùm saùt Kieán Phuùc theo yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp. Tuy nhieân, roõ raøng ÑNTL.CB. VI ñaõ khaúng ñònh Kieán Phuùc cheát vì beänh taùi phaùt (beänh môùi saép khoûi laïi taùi phaùt thöôøng laø raát nguy kòch, deã daãn ñeán töû vong). Theá thì chuùng ta caên cöù vaøo tö lieäu giaùm ñònh thöïc nghieäm naøo ñeå khaêng khaêng keát luaän?!? Do ñoù, chuùng toâi chæ coù theå nhaát trí vôùi 1 trong 2 ñieàu sau:

       1. Kieán Phuùc cheát vì beänh taùi phaùt raát nguy kòch, ñuùng nhö ÑNTL.CB. VI ñaõ ghi cheùp.

       2. Kieán Phuùc bò ñaàu ñoäc bôûi Hoàng Höu, (Hoàng Höu laø keû ñaùng ngôø nhaát, theo loâ gich cuûa chuoãi söï kieän trong ÑNTL.CB VI, vaø theo loâ gích noùi treân cuûa GS. Böûu Keá), do moät loaïi chaát ñoäc maø caùc quan ngöï y cuûa Thaùi y vieän khoâng theå giaùm ñònh y khoa ñöôïc. Caàn löu yù theâm: ñaàu ñoäc nhaø vua laø moät vieäc khoâng ñôn giaûn (thaêm beänh, baét maïch, boác thuoác, saéc thuoác, naâng cheùn cho vua uoáng thuoác, ngay caû vieäc côm aên, nöôùc uoáng, nôi ôû, giöôøng naèm cuûa vua, ñeàu coù cô cheá giaùm saùt vôùi ngöôøi chuyeân moân giaùm saùt töøng li töøng tí).

      Hôn nöõa, caùi goïi laø giaû thuyeát thì voâ cuøng, ai ñôm ñaët gì chaû ñöôïc! Theo phöông phaùp khoa hoïc, caùi goïi laø giaû thuyeát ñoøi hoûi phaûi ñöôïc chöùng minh, vaø phaûi chöùng minh baèng caùc döõ lieäu cuï theå, ñaõ ñöôïc giaùm ñònh thöïc nghieäm (tang chöùng, vaät chöùng, nhaân chöùng). Vieát söû, nghieân cöùu söû, hoaëc saùng taùc tieåu thuyeát, tuøy buùt lòch söû, laøm sao daùm cheùp laïi, ñöa ra nhöõng giaû thuyeát khoâng moät chuùt baèng côù, thaäm chí coù giaû thuyeát ngaây ngoâ nhö vaäy! Neáu ñaõ ñöa ra giaû thuyeát thì phaûi chöùng minh ngay, tieáp theo ngay vaøo ñoaïn vaên cheùp laïi giaû thuyeát aáy, baèng khoâng laø ñaõ can toäi hình söï, cho duø voâ tình hay höõu yù : toäi gieo nghi aùn cho ngöôøi khaùc. Keû thuø chaúng mong gì hôn laø lôïi duïng ñöôïc taät caû tin, khía caïnh taâm lí trong moät xaõ hoäi coù maâu thuaãn giai caáp maëc duø thoáng nhaát yù chí choáng ngoaïi xaâm vaø thoùi ñôøi “tieáng laønh ñoàn gaàn” nhöng “tieáng döõ ñoàn xa”, ñeå gieo ñöôïc nghi aùn veà ngöôøi chuùng caêm haän! Ñoù laø chöa keå ñeán thuû ñoaïn “caâu khaùch” cuûa caùc caây buùt thuoäc loaïi “ngoài leâ ñoâi maùch” vôùi caùc chuyeän thaâm cung bí söû, thôøi naøo cuõng bò theâu deät. Chuùng toâi xin pheùp ñöôïc nhaán maïnh: Baát kì thôøi naøo ngöôøi ñôøi cuõng haùo höùc, theøm khaùt trong vieäc theâu deät, nghe ngoùng, hoùng hôùt, ñoàn ñaõi caùc loaïi bí söû. Vaø keû thuø ñaõ lôïi duïng trieät ñeå loaïi taâm ñòa thuoäc daïng thoùi ñôøi raát phi chính trò, raát theá söï naøy.

      Chuùng toâi xin ñöôïc maïn pheùp hoïc giaû Böûu Keá ñeå “ñoïc vaø bình chuù” taùc phaåm tuyø buùt lòch söû naøy cuûa oâng. Vaâng, xin maïn pheùp goïi laø “tuyø buùt lòch söû” , maëc duø GS. laø chuyeân gia veà chöõ Haùn, dòch giaû Phaùp vaên, vôùi baûng lieät keâ saùch baùo tham khaûo thaät coù söùc naëng.

     

      [Vaø, xin môû nhoû moät ngoaëc ñôn laïc ñeà ôû ñaây: laø ngöôøi thuoäc theá heä hoïc troø cuûa hoïc troø GS. hoïc giaû Böûu Keá, chuùng toâi raát thoâng caûm vôùi nhöõng ñaïi töø nhaân xöng, caùc cuïm töø mieâu taû, thuaät söï khaù trung tính cuûa oâng trong baøi vieát maø baûn thaân chuùng toâi cuõng coù laàn phaïm phaûi khi goïi moät nhaân vaät phaûn dieän cuûa Seáchxpia [W. Shakespeare] laø “oâng”. Aáy laø toäi maát laäp tröôøng, nhö GS. Böûu Keá goïi Raâyna, Saêmpoâ, Cuoácxy baèng “oâng”; hoaëc, khaùc vôùi vaên hoaù Vieät trong öùng xöû vaên hoaù giöõa ngöôøi Vieät vôùi nhaân vaät yeâu nöôùc Vieät, GS. goïi 2 nhaø yeâu nöôùc baèng 2 caùi teân coäc loác: Töôøng, Thuyeát; thaäm chí thuaät cuoäc khaùng chieán ôû Baéc kì, cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi cuûa ta baèng ñoäng töø “gaây haán” chaúng haïn. Vaø vì theá, hoài ñoù, chuùng toâi ñaõ suyùt bò ñaùnh rôùt khi baûo veä luaän vaên cöû nhaân sö phaïm]. TXA.

 

      Chaùnh phuû Phaùp khoâng muoán sinh chuyeän loâi thoâi, neân ñaùnh ñieän vaên phuùc ñaùp, ra leänh cho töôùng Miloâ ñöa ngay moät trung ñoaøn ñeán Hueá, vaøo kinh thaønh taán phong vua Haøm Nghi.

      Ñaïi taù Gherieâ (Guerrier), tham möu tröôûng cuûa Miloâ, nhaän laõnh söù meänh naøy, ñem theo 600 binh só vaø 2 phaùo ñoäi.

      Luùc Gherieâ ñeán nôi thì cöûa thaønh ñoùng kín, khoâng vaøo ñöôïc. Nhöng beân trong khoâng coù veû chuaån bò ñeå khaùng cöï.

      Quan phuï chaùnh Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng chòu baûo quaân lính môû cöûa, thoaùi thaùc raèng baûn hieäp öôùc Vieät – Phaùp caàn thöông thuyeát laïi vaø quaân Phaùp khoâng coù quyeàn vaøo ñoùng trong hoaøng thaønh.

      Ñaïi taù Gherieâ ñaùp laïi: Hieäp öôùc Patônoât bao giôø cuõng coù hieäu löïc, vaø heïn trong 12 tieáng ñoàng hoà neáu beân ta khoâng nhöôïng boä thì baén ñaïi baùc vaøo Ñaïi noäi.

      Ngaøy 15.8.1884, vaøo luùc 03 giôø chieàu, saép heát haïn ñaõ aán ñònh trong toái haäu thö, Nguyeãn Vaên Töôøng vaø maáy quan Cô maät thaân haønh qua Toøa Khaâm söù baùo cho Raâyna vaø töôùng Gherieâ bieát laø Chaùnh phuû ta thuaän theo caùc ñieàu khoaûn trong hieäp öôùc vaø xin pheùp laäp vua Haøm Nghi.

      Baûn xin pheùp vieát baèng chöõ Noâm, Raâyna khoâng thuaän, buoäc phaûi duøng chöõ Haùn. Trong caâu chuyeän, vieân khaâm söù coù yù doïa ngaàm raèng: OÂng ta coù theå ñöa hai quan phuï chaùnh Nam trieàu ra tröôùc toaø aùn quaân söï veà nhöõng haønh ñoäng baát thaân thieän vaø traùi hieäp öôùc.

        Ñaïi taù Gherieâ muoán hoøa giaûi, neân oân toàn baûo vôùi caùc quan ta laø ngaøy hoâm sau, oâng seõ sang taán phong vua Haøm Nghi.

      Thaáy beân ta nhöôïng boä, Gherieâ chôø cho Nguyeãn Vaên Töôøng ñi roài, lieàn ñem quaân veà Mang Caù, keùo côø Phaùp leân, ñoùng quaân ñeå chaän nôi hieåm yeáu cuûa quaân ta.

      Chuùng ta khoâng khoûi ngaïc nhieân, khi thaáy Nhaø Caàm quyeàn Phaùp cuõng nhö vieân khaâm söù eùp buoäc vua Vieät Nam phaûi nhaän leã taán phong cuûa ngöôøi Phaùp, moät ñieàu maø trong hieäp öôùc khoâng bao giôø noùi ñeán. Khoaûn 5 cuûa hieäp öôùc ngaøy 06.6.1884 chæ noùi raèng: “Vieân khaâm söù ñaïi dieän Chaùnh phuû Phaùp, chuû toïa caùc lieân laïc ngoaïi giao ñieàu haønh coâng cuoäc baûo hoä nhöng khoâng can thieäp vaøo noäi trò taïi caùc tænh ñaõ aán ñònh ôû khoaûn 3 (töùc laø caùc tænh töø bieân giôùi Nam Vieät [luïc tænh Nam kì – TXA. ct.] ñeán ñòa giôùi tænh Ninh Bình). Vieân khaâm söù seõ ôû trong kinh thaønh Hueá cuøng vôùi caùc ñoaøn tuyø tuøng quaân söï, coù quyeàn laáy tö caùch rieâng ñeå yeát kieán vua Vieät Nam”.

      Vôùi ñaàu oùc thöïc daân, ngöôøi Phaùp chæ raèng tröôùc kia, thaàn phuïc Trung Hoa, vua Vieät Nam phaûi thoï phong vua Trung Hoa, nay chòu baûo hoä cuûa Phaùp, thì phaûi nhaän leã tuyeân phong cuûa Phaùp. Coù nhö theá hoï môùi xen vaøo noäi tình cuûaVieät Nam ñöôïc.

      Ngaøy 17.8.1884, vaøo luùc 09 giôø saùng, ñaïi taù Gherieâ, khaâm söù Raâyna, thuyeàn tröôûng chieác taøu Taùt (Tarn) ñem 25 só quan vaø 160 binh só vaøo Ñaïi noäi ñeå laøm leã taán phong. Gherieâ, Raâyna vaø vieân thuyeàn tröôûng ñi cöûa giöõa, khoâng mang theo vuõ khí, 60 binh lính vaø só quan ñi cöûa hai beân, coøn nhöõng keû khaùc ñöùng chöïc ôû ngoaøi. Vaøo ñeán ñieän Thaùi Hoaø, Gherieâ ñaêït leân caùi baøn tröôùc ngai vaøng huy chöông baéc ñaåu boäi tinh.

      Leã xong, khi ñoaøn ngöôøi ra veà, ñeán Ngoï moân thì cöûa giöõa ñaõ ñoùng laïi, phaûi ñi cöûa hai beân ñeå ra ngoaøi.

      Nhö treân ñaõ thaáy, theo hieäp öôùc Patônoât thì vieân khaâm söù Trung kì ñöôïc coi nhö laø quan thöôïng thô Ngoaïi giao cuûa Vieät Nam. Do ñoù, ñöôøng loái ngoaïi giao ôû Trung cuõng nhö ôû Baéc ñeàu leä thuoäc vieân khaâm söù Trung kì. Miloâ, troâng coi Baéc kì, luùc baáy giôø laø moät vieân trung töôùng, coøn Raâyna thì chæ môùi ñaïi uùy. Moät vieân ñaïi uùy khoâng theå naøo laïi giöõ moät chöùc vuï coù theå ñieàu khieån moät vieân trung töôùng ñöôïc, vì theá neân Chaùnh phuû Phaùp trieäu vieân quan voõ Raâyna veà vaø boå sung moät vieân quan vaên thay theá.

      Moät ñieän vaên göûi töø Phaùp hoâm 30.8.1884 cöû Lôme (Lemaire), toång laõnh söï Thöôïng Haûi, giöõ chöùc khaâm söù Trung kì, vaø yeâu caàu ñeán nhieäm sôû gaáp.

      Lôme nhaän ñöôïc chæ thò baûo phaûi coù thaùi ñoä oân hoaø vôùi Trieàu ñình Hueá nhöng cuõng ñöøng ñeå bò laán aùp.

      Lôme ñeán Hueá ngaøy 10.10.1884 vôùi troïng traùch toå chöùc neàn cai trò ôû Baéc Vieät vaø ñieàu haønh coâng cuoäc baûo hoä ôû Trung Vieät. Nhöng chæ troâng nom veà phöông dieän  haønh chaùnh maø thoâi, coøn quaân söï thì vaãn thuoäc caùc só quan Phaùp.

      Khoâng chòu thöøa nhaän cheá ñoä baûo hoä vöøa kí keát, Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát, beân ngoaøi giaû vôø töû teá, nhöng laïi cho ñaët suùng chung quanh hoaøng thaønh vaø khu kinh thaønh. Ñaïi taù Peùcnoâ (Pernot) laïi baùo caùo chuyeän ñoù vôùi töôùng Brie ñôø Lislô (Brieøre de L’Isle). Caùc voõ quan Phaùp môùi baøn baïc vôùi nhau toå chöùc nhöõng cuoäc taäp traän vaø caû ngaøy laãn ñeâm keùo quaân ñi chung quanh thaønh ñeå dieãu voõ giöông oai.

      Trieàu ñình Hueá phaûn khaùng vôùi vieân khaâm söù, cho raèng nhöõng cuoäc dieãu haønh vaø taäp traän aáy ñaõ laøm naùo ñoäng nhaân taâm ôû kinh ñoâ Hueá.

      Sau cuøng hai beân thoaû thuaän: quaân ñoäi Phaùp deïp haún caùi loái khieâu khích haêm doaï aáy, coøn beân ta thì caát heát nhöõng khaåu suùng, nhaát laø nhöõng khaåu ñang haù hoïng chóa sang Toaø Khaâm söù.

      Tuy ñaïi baùc ñaõ trieät haï, nhöng Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát vaãn cho vaän taûi suùng oáng, löông thöïc ra Taân Sôû, göûi maät thö cho caùc quan ôû Baéc Haø yeâu caàu thu thueá, thu thoùc veà kinh ñoâ ñeå phoøng ngöï chieán tranh. 

      Ta laïi göûi mua ôû Höông Caûng 6.000 thöôùc xích saét haïng lôùn, vôùi muïc ñích giaêng ngang ôû caùc cöûa beå, cöûa soâng, khieán nhöõng luùc coù chieán tranh, taøu Phaùp khoâng tieán vaøo kinh kì ñöôïc. Cuoái thaùng 3, luùc haøng veà, moät chieác taøu caém côø Ñöùc bò phaùo haïm cuûa Phaùp chaän baét, cho raèng nhöõng daây xích aáy coù muïc ñích quaân söï.

      Caùc quan Thöông baïc phaûn ñoái kòch lieät, laáy côù raèng caùc ñoäi long thuyeàn vaø hai tuaàn döông haïm côõ nhoû cuûa Vieät Nam raát caàn ñeán nhöõng sôïi daây xích aáy. Vieân khaâm söù baèng loøng kí giaáy cho nhaäp noäi.

      Lôme laø moät ngöôøi coù kinh nghieäm veà ñöôøng ngoaïi giao. Trong nhöõng cuoäc tranh chaáp giöõa ta vaø ngöôøi Phaùp, Lôme ñaõ xöû trí moät caùch khoân kheùo.

      Moät só quan Phaùp bò moät ngöôøi trong hoaøng toäc cheá nhaïo. Y noåi caùu ñaùnh moät baït tai. Vieân khaâm söù ñaõ tröøng phaït só quan ñoù ñeå laáy loøng ngöôøi Vieät.

      Nhöng ñeán vieäc thöù hai thì Lôme vaáp phaûi söï choáng ñoái cuûa boïn Phaùp öông ngaïnh.

      Maáy ngöôøi thuûy thuû cuûa chieác taøu Lion (Lionne) ñaäu taïi cöûa Thuaän An bò maát caép, vieân voõ quan chæ huy chieác taøu aáy laø Hennít (Hennique) vaøo trong laøng luøng baét vieân lí tröôûng roài duøng roi ñeå ñaùnh.

      Chaùnh phuû ta phaûn khaùng vôùi vieân khaâm söù, Lôme göûi giaáy khieån traùch Hennít. Vieân só quan naøy khoâng nhaän loãi, ñöa vieäc aáy ra Haø Noäi. Töôùng Brie ôû Haø Noäi beânh vöïc Hennít, theá roài khoâng beân naøo nhöôïng boä beân naøo. Cuoái cuøng vieân thöôïng thö haûi quaân Phaùp phaûi ñöùng ra can thieäp, nhöng laïi can thieäp moät caùch raát thöïc daân. Hennít nguyeân chöùc ñaïi uùy haûi quaân ñöôïc thaêng leân haøm trung taù.

      Thaáy roõ söï choáng ñoái giöõa caùc nhaø cai trò vaø quaân söï Phaùp ôû Vieät Nam, Trieàu ñình Hueá môùi thaûo moät giaùc thö nhôø Lôme gôûi thaúng cho Chaùnh phuû Phaùp, goàm maáy khoaûn, ñaïi khaùi:

1. Hieäp öôùc Patônoát chöa ñöôïc pheâ chuaån maø 2.000 hay 3.000 lính Phaùp ñaõ chieám ñoùng Mang Caù. Khoaûn 5 cuûa hieäp öôùc naøy caàn phaûi söûa ñoåi, nghóa laø ñoàn binh cuûa vieân khaâm söù phaûi ñoùng ôû ngoaøi thaønh ñeå khoûi phaïm ñeán uy quyeàn cuûa vöông trieàu vaø cuõng ñeå khoûi laøm cho daân chuùng sôï haõi.

2. Nhieàu vieân coâng söù ôû Baéc kì ñaõ xöû töû, xöû phaït tröôïng, phaït xuy (ñaùnh baèng gaäy vaø roi), phaït tieàn caùc quan tænh hoaëc phuû, huyeän.

3. Caùc taøu Phaùp kieåm soaùt quaù chaët cheõ caùc ghe thuyeàn cuûa Vieät Nam. Taïi caùc tænh, vieäc giöõ ghe thuyeàn quaù laâu laøm haïi cho neàn thöông maïi.

4. Vì duøng cöôøng quyeàn ñeå aùp böùc, Trieàu ñình Hueá phaûi huyû aán phong vöông cuûa vua Trung Quoác. Baïc cuûa caùi aán aáy trò giaù 240 ñoàng Meã Taây Cô. Leõ ra phaûi gôûi traû laïi cho Baéùc Kinh, chöù khoâng neân ñem phaân chia cho caùc só quan tham döï trong buoåi leã hoâm aáy.

5. Vieän Cô maät ñoøi caùc thöù thueá nha phieán [ñaây laø chi tieát lòch söû – cuï theå, haäu quaû cuûa thuû ñoaïn ngöôïc ngaïo boùc loät “chieán phí” cuûa thöïc daân Phaùp hoài 1862… ; moät ñi khoâng trôû laïi! – TXA. ct.], thueá moû vaø caùc thöù thueá khaùc.

      Khoaûn 2 trong böùc giaùc thö ñaõ toá caùo nhöõng haønh vi taøn nhaãn cuûa caùc vieân coâng söù Baéc kì hoài ñoù. Chính Raâyna cuõng ñaõ xaùc nhaän laø vieäc coù thaät. Nhieàu quan phuû, huyeän bò baét coùc hay bò gieát. Haø Vaên Quan, toång ñoác Haûi Döông, bò ñaøy ra Coân Ñaûo vì toäi choáng Phaùp.

      Caùc só quan Phaùp raát töùc toái khi thaáy keû ñaïi dieän cho nöôùc Phaùp taïi Hueá cuõng ñoàng yù vôùi ta ñieåm ñoù.

      Trong khi aáy, Nguyeãn Vaên Töôøng gôûi thoâng tö cho caùc quan ngoaøi Baéc, ngaên caám khoâng cho giuùp ñôõ ngöôøi Phaùp trong vieäc moä lính vaø phu khuaân vaùc, vì cho raèng Brie ñôø  Lislô tuyeån lính phaùo thuû 2 ñaïi ñoäi laø traùi vôùi hieäp öôùc.

      Nhöõng söï choáng ñoái cuûa hai quan phuï chaùnh, nhaát laø Toân Thaát Thuyeát, ñaõ laøm cho Chính phuû Phaùp baát bình. Phôraâyxineâ (Freycinet), boä tröôûng Boä Ngoaïi giao Phaùp, gôûi giaáy cho khaâm söù taïi Hueá yeâu caàu tìm caùch tröøng phaït Toân Thaát Thuyeát, khoâng cho ôû ñòa vò aáy nöõa vaø baét ñaøy ñi moät nôi khaùc.

      Cuõng nhö Philaùt, Lôme khoâng ñöôïc thöôïng caáp tin caäy, vì toû ra oân hoaø vôùi Trieàu ñình Vieät, laïi khoâng heát loøng baûo veä cheá ñoä thuoäc ñòa, khoâng tìm caùch laán aùp quyeàn haønh cuûa daân bò trò. Vì theá neân ngaøy 12.4, thöôïng thö Boä Binh Phaùp boå nhaäm Ruxen ñôø Cuoácxy (Roussel de Courcy) sang Vieät Nam vôùi nhöõng quyeàn haønh heát söùc roäng raõi. Caùc vieân khaâm söù ôû Hueá vaø ôû Baéc ñeàu thuoäc döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa vieân töôùng naøy.

      Trong cuoäc tranh chaáp giöõa quaân söï vaø haønh chaùnh, ta thaáy quaân söï ñaõ thaéng theá. Nam kì bò taùch rôøi vaø coi nhö laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp, ta chæ coøn laïi Trung vaø Baéc. Tröôùc kia, Lôme, moät vieân chöùc haønh chaùnh ñaïi dieän cho Phaùp ñeå giao thieäp vôùi Trieàu ñình Hueá, quyeàn haønh lôùn hôn caùc khaâm söù vaø caùc quan binh ôû Baéc. Nay Phaùp laïi ñöa sang moät töôùng laõnh maø Lôme coù boån phaän phaûi phuïc tuøng. Nhö theá vieân khaâm söù Hueá, khoâng coøn laø vò ñaïi dieän cuûa Chaùnh phuû Phaùp nöõa, maø chæ ñaïi dieän cho töôùng Cuoácxy maø thoâi.

      Töôùng Cuoácxy chuû tröông bình ñònh Baéc kì tröôùc, kieám caùch ngaên caûn ñeå Trieàu ñình Hueá khoâng theå naøo thuùc giuïc daân chuùng Baéc Vieät noåi leân ñöôïc nöõa, roài uy hieáp Trung Vieät sau.

      Töôùng Cuoáxy ñeán Baéc kì vaøo hoâm 31.5.1885, lieàn cho chieác taøu Pluvie (Pluvier) vaøo Hueá ñoùn Lôme ra hoûi coâng vieäc.

      Lôme baát bình veà vieäc Chaùnh phuû Phaùp ñaët töôùng Cuoácxy laøm thoáng ñoác quaân vuï kieâm toång thoáng toaøn quyeàn, khieán oâng maát heát quyeàn bính, neân sau khi gaëp tuôùng Cuoáxy ôû Haø Noäi vaø trình baøy coâng vieäc xong, oâng lieàn baøn giao, xin töø chöùc vaø khoâng trôû laïi Hueá nöõa.

      Saêmpoâ ñöôïc cöû giöõ chöùc khaâm söù, ñaïi dieän cho Cuoácxy ôû Hueá.

      Töôùng Cuoácxy ñöôïc chính phuû Phaùp giao phoù quyeàn haønh heát söùc roäng raõi. Ngoaøi vieäc thoáng lónh taát caû binh quyeàn ôû Trung vaø Baéc, oâng coøn naém caû quyeàn chính trò cuûa caû 2 xöù.

      Chính saùch cuûa Phaùp baáy giôø laø sau khi chieám Nam kì lieàn laàn ra Baéùc, vaø bình ñònh Baéc xong seõ uy hieáp Trung kì. Nôi ñaây coù vua, coù Trieàu ñình vaø moät binh löïc töông ñoái huøng haäu hôn caùc mieàn khaùc. Nhöng sau khi sang Ñoâng Döông, ñöôïc baùo caùo roõ veà hai vieân phuï chaùnh Töôøng vaø Thuyeát ñang chuaån bò ñeå taán coâng Phaùp, töôùng Cuoácxy ñònh ñaùnh maïnh moät ñoøn vaøo Hueá ñeå laøm tan raõ chaùnh quyeàn cuûa Vieät Nam roài daàn daø duøng voõ löïc ñeå bình ñònh Baéc kì sau.

      Ngaøy 26.6.1885, töø Haø Noäi töôùng Cuoácxy gôûi ñieän vaên veà cho Thöôïng thö boä binh Phaùp: “Toâi mang trong loøng nhöõng noãi caêm hôøn ñoái vôùi caùc vò phuï chaùnh. Toâi seõ haønh ñoäng thaän troïng nhöng cöông quyeát. Ñaùnh ñieän veà Hueá cho bieát, neâu Boä choáng laïi vieäc duøng voõ löïc”.

      Khoâng ngôø Boä Chieán tranh khoâng chaáp thuaän vieäc gaây chieán vôùi Trieàu ñình Hueá. Tuy vaäy, töôùng Cuoácxy vaãn quyeát haønh ñoäng theo yù cuûa mình baèng caùch taïo ra cô hoäi ñeå ñöa ñeán vieäc duøng baïo löïc.

      Töôùng Cuoácxy ban boá leänh giôùi nghieâm, ñem ra Hueá 800 lính AÛ Raäp do tieåu ñoaøn tröôûng Meùtdingeâ (Metzinger) chæ huy vaø 154 khinh binh.

      Saêmpoâ baùo tin cho Trieàu ñình Hueá bieát ñeå chuaån bò vieäc nghinh tieáp. Cuoácxy muoán ñeán Hueá moät caùch oai veä ñeå moïi ngöôøi thaáy roõ uy quyeàn cuûa mình vaø cuõng ñeå haêm doaï hai quan phuï chaùnh.

      Ngaøy 19-5 naêm AÁt Daäu (1-7-1885), töôùng Cuoácxy ñeán Thuaän An. Beân phía ngöôøi Phaùp coù Saêmpoâ vaø maáy vieân vaên voõ quan, beân ta hai vò ñaïi thaàn ñi ñoùn vaø coù quaân lính daøn haàu.

      Caùc cöûa thaønh ñeàu treo côø vaø khi taøu caäp beán ta baén 19 phaùt suùng ñeå chaøo möøng.

      Veà ñeán Toøa Khaâm, Cuoácxy maät nghò vôùi Saêmpoâ vaø caùc töôùng laõnh ñònh möu baét Toân Thaát Thuyeát. Möu ñoù raát giaûn dò, gioáng kieåu Toân Quyeàn môøi Quan Vaân Tröôøng sang phoù hoäi vaø chaën baét. Nhöng cô möu aáy bò nhöõng ngöôøi boài beáp trong Toaø Khaâm tieát loä ra ngoaøi.

      Vôùi haønh ñoäng ngang traùi naøy, töôùng Cuoácxy döïa vaøo yù kieán cuûa Phôraâyxineâ, boä tröôûng Boä Ngoaïi giao Phaùp. Phôraâyxineâ ñaõ töøng gôûi ñieän vaên cho vieân khaâm söù Hueá, khuyeán caùo neân tröøng phaït Toân Thaát Thuyeát, khoâng nhöõng baõi chöùc maø coøn ñoåi ñi xa.

      Luùc töôùng Cuoácxy ñeán Hueá, mang theo binh löïc, Trieàu ñình Hueá khoâng khoûi lo ngaïi.

      Toân Thaát Thuyeát voäi ñeán dinh Nguyeãn Vaên Töôøng ñeå baøn baïc.

      Töôøng noùi:

      “Quan lôùn laø kim chi ngoïc dieäp, leõ taát nhieân laø phaûi heát loøng heát söùc toân phuø xaõ taéc. Coøn toâi, maëc duø laø keû baùch tính, nhöng cuõng bieát vò quoác vong thaân. Nhöng quan lôùn khoâng nghó raèng: Neáu gaây vieäc can qua, bieát ñaâu chuùng ta seõ khoâng thaát traän? Gia Ñònh thaønh trì kieân coá, vaãn khoâng choáng noåi ñaïi baùc cuûa giaëc Taây. Vöøa roài thaát thuû Thuaän An, nhaân taâm xao xuyeán, vaøng baïc tieâu tan. Neáu ñaùnh nhau, thaùnh thöôïng khoâng khoûi kinh taâm, quaân lính sôï khoâng heát loøng chieán ñaáu. Hay laø chuùng ta thöû ñem tieàn baïc, ñaát ñai maø nhöôïng cho boïn chuùng? Nhöng neáu quan lôùn tin chaéc raèng quaân ta coù theå ñuoåi ñöôïc giaëc, ñem laïi caûnh thaùi bình thì tuyø quan lôùn ñònh lieäu, toâi khoâng daùm baøn ñeán”.

      Nghe Nguyeãn Vaên Töôøng ñöa ra nhöõng luaän cöù aáy, tuy ñuùng vôùi tình traïng hieän thôøi, nhöng luùc baáy giôø baàu nhieät huyeát cuûa Thuyeát ñang haêng, laïi bò doàn vaøo theá bí, bieát raèng caùc töôùng laõnh cao caáp Phaùp hieän ñang coá kieám caùch haõm haïi mình. Vaû laïi, [tröôùc – TXA. ct.] chính saùch taøm thöïc tham lam cuûa Phaùp, daàu ta coù ñoái xöû oân hoaø cuõng khoâng sao thaønh coâng ñöôïc. Vì theá Toân Thaát Thuyeát ñaõ baát bình ñaùp laïi:

      “Aên côm vua, phaûi traû nôï nöôùc, huoáng chi caàm binh quyeàn trong tay, neáu ñeå giaëc Taây chieám haõm thaønh trì thôøi coøn ñaâu nöõa vaøng baïc thueá maù? Toâi nhaát quyeát ñöông ñaàu vôùi giaëc, daãu sau naøy ra sao cuõng ñaønh. Vì vaäy toâi ñònh ra lònh cho caùc voõ quan vaø binh só phaûi chuaån bò saün saøng chieán ñaáu”.

      Sau cuoäc ñaøm luaän, hai quan phuï chaùnh chia tay, nhöng trong loøng ñaõ baét ñaàu thieáu söï ñoàng taâm nhaát trí.

      Töôùng De Cuoácxy ñöa giaáy môøi caùc hoaøng thaân, caùc quan Cô maät sang döï tieäc taïi Toaø Khaâm söù ñeå baøn vieäc trieàu yeát vua Haøm Nghi cuøng ñeä trình quoác thô. Trong soá quan khaùch ñeán döï, ngöôøi ta thaáy vaéng boùng quan ñeä nhò phuï chaùnh.

      Vöøa nhaäp tieäc, Cuoácxy lieàn naâng coác, caàu chuùc hai nöôùc ñöôïc thònh vöôïng, ñoaïn noùi tieáp:

      “Neáu quùy quoác muoán ñöôïc yeân oån thì trong voøng 3 ngaøy phaûi naïp chieán phí cho chuùng toâi laø 20.000 thoi vaøng, 200.000 thoi baïc vaø 200.000 quan tieàn. Chuùng toâi vui möøng thaáy caùc ngaøi ñeán ñaây ñoâng ñuû. Nhöng sao quan phuï chaùnh Toân Thaát thuyeát laïi vaéng maët? Hay laø quan phuï chaùnh ôû nhaø ñeå söûa soaïn ñaùnh chuùng toâi?”.

      Moät vò ñaïi thaàn tìm caùch noùi ñôõ: “Daï, quan phuï chaùnh cuûa chuùng toâi bò beänh neân khoâng sang ñöôïc”.

      Cuoácxy leân cao gioïng tròch thöôïng: “ Neáu bò beänh cuõng phaûi voõng ñeán. Theá naøo chuùng toâi cuõng cho ngöôøi ñeán nhaø ñeå baét!”.

      Caùc quan nghe noùi thaûy ñeàu ngao ngaùn. Coøn cuoäc baøn baïc vieäc trieàu yeát vua Haøm Nghi thì khoâng mang ñeán keát quaû naøo caû. Cô maät vieän yeâu caàu: Luùc vaøo Ñaïi noäi, chæ coù töôùng Cuoácxy ñi cöûa giöõa, caùc quan theo haàu ñeàu ñi cöûa  hai beân, khoâng mang theo vuõ khí. Luùc leân ñieän Thaùi Hoaø, böôùc vaøo ngang haøng coät thöù nhì, phaûi döøng laïi, ñöa quoác thö cho moät vieân ñaïi thaàn daâng leân vua.

      Töôùng Cuoácxy baùc boû nhöõng lôøi ñeà nghò aáy, buoäc vua Vieät Nam phaûi tieáp oâng ta, nhaän quoác thô xong roài môùi ngoài treân ngai vaøng. Coøn vieäc vaøo cöûa Ngoï Moân thì oâng noùi moät caùch hoáng haùch: “Khoâng nhöõng caùc quan theo toâi, maø ngay caû quaân lính cuõng ñi cöûa giöõa”.

      Cuoäc baøn baïc chöa xong thì töôùng Cuoácxy yeâu caàu hoaõn laïi, ñôïi luùc naøo Toân Thaát Thuyeát bình phuïc seõ hay.

      Veà phaàn Nguyeãn Vaên Töôøng thì oâng ñaõ phaûn khaùng vôùi töôùng Cuoác xy laø binh só Phaùp aên maëc loâi thoâi, hay phaù phaùch, neân yeâu caàu caám chæ khoâng cho hoï vaøo Thaønh Noäi nöõa.

      Tieäc tan ra veà, Nguyeãn Vaên Töôøng lieàn ñi ngay ñeán Boä Binh, gaëp Toân Thaát Thuyeát, ñem töï söï thuaät laïi, vaø noùi: “Ñeán nöôùc naøy, chuùng ta khoâng sao chòu noåi, thoâi ñaønh lieàu may ruûi vôùi trôøi”.

      Toân Thaát thuyeát cuõng giaän run leân, baûo vôùi Töôøng raèng:

      “Binh lính cuûa chuùng ta ñeàu ñaõ saün saøng, chæ caàn haønh ñoäng gaáp ñeå boïn chuùng khoâng kòp trôû tay. Ngoaøi Baéc chuùng ñaõ chieám cöù Tuyeân Quang, Cao Baèng, Thaùi Nguyeân, nay ñeán cöûa Thuaän. Neáu ta boù tay ngoài nhìn giaëc Taây hoaønh haønh thì coøn gì laø cô nghieäp nöõa! Toâi saép ñaët theá naøy: Maët tieàn quan heä hôn caû thì ñaõ coù lính Long Thuyeàn, Voõ Sinh, ñeàu tinh thoâng voõ ngheä. Trong hoaøng thaønh do lính Caåm Y vaø Kim Ngoâ choáng giöõ. Boïn môùi tuyeån cho ñoùng ôû phía sau. Cöûa Ñoâng Ba coù 5 veä, ñoùng doïc veà thaúng Tröôøng Ñònh. Taïi cöûa An Hoaø coù 5 veä, cöûa Haäu, 5 veä. Cöûa Taû coù veä Hoå Oai, choïn löïa nhöõng ñöùa thieän chieán. Cöûa Chính Taây ñaõ coù ñoäi Huøng Nhueä giöõ. Trong vaø ngoaøi thaønh ñeàu coù voi, moãi con 2 naøi, suùng ñaïi baùc boá trí khaép nôi. Beân kia soâng, phía tröôùc laàu söù, lính Long Thuyeàn, Phaán Nghóa chuaån bò saün, heã nghe hieäu leänh laø xung phong vaøo caùc traïi ñeå taøn saùt lính Phaùp”.

      Hai quan phuï chaùnh maät ñaøm moïi vieäc oån thoaû, chæ chôø cô hoäi laø thöïc hieän.

      *@*

      Cuoäc bang giao Vieät – Phaùp ñi laàn ñeán choã suïp ñoå. Veà phía Vieät Nam nhö ta thaáy, chuaån bò chieán cuoäc töø laâu. Trieàu ñình cuõng nhö só phu, daân chuùng ñeàu muoán ñaùnh ñuoåi quaân Phaùp ra khoûi Ñaát nöôùc, nhöng töï lieäu löïc löôïng, thaáy khoù ñòch noåi neân phaûi aån nhaãn ñeå chôø thôøi. Nay nhö thuoác noå bò chaâm ngoøi, töùc loøng neân phaûi noå; Toân Thaát Thuyeát lo sôï, chöa bieát quaân Phaùp ñeán baét mình luùc naøo; neân suoát caû ngaøy 21 vaø 22 thaùng 5 naêm AÁt daäu (03 – 04.7.1883), hai quan phuï chaùnh chuaån bò coâng vieäc hoaøn taát. Muoán taêng gia söùc löïc chieán ñaáu, Toân Thaát Thuyeát ra leänh môû roäâng cöûa nhaø lao, chaët xieàng, thaùo goâng, tha toäi cho caùc phaïm nhaân, cho boïn chuùng tieàn baïc, côm röôïu vaø duï boïn chuùng caàm khí giôùi quyeát taâm gieát giaëc.

      Coâng cuoäc söûa soaïn naèm trong voøng quaân cô bí maät. Tuy theá, Giaùm muïc Caùtpa vaãn bieát ñöôïc vaø tin baùo cho töôùng Cuoácxy hay. Cuoácxy töï phuï ôû binh só, ôû suùng oáng cuûa mình neân xem thöôøng, khoâng buoàn löu yù. Vì theá cuoäc khôûi nghóa cuûa ta ñaõ gaây cho Phaùp ít nhieàu thieät haïi.

      Thaùi ñoä khieâu khích cuûa Cuoácxy ñaõ bieåu loä moät caùch roõ reät. Caùc taëng phaåm cuûa vua vaø ñình thaàn ñem qua bieáu, Cuoácxy töø choái traû laïi.

     *@*

      Ñeâm 22 thaùng 5 (04.7), nhaân dòp ñeán Hueá, töôùng Cuoác- xy môû tieäc khoaûn ñaõi caùc vaên voõ só quan Phaùp ôû Hueá.

      Hình nhö cuoäc taán coâng Toøa Khaâm ñònh vaøo moät giôø sôùm hôn, nhöng vì coâng cuoäc saép ñaët chöa hoaøn bò neân maõi ñeán luùc traêng leân, nghóa laø luùc 12 giôø 40 môùi baét ñaàu khôûi söï. Nhöng khaåu ñaïi baùc ñaët saün treân thaønh chóa ra caàu Thanh Long vaø soâng Ñoâng Ba, chôø caùc só quan döï daï yeán trôû veà seõ baén vaøo hoï ñeå taøn saùt. Nhöng vì cuoäc taán coâng bò chaäm treã thaønh thöû caùc só quan ñeàu trôû veà ñoàn bình an voâ söï. Tuy theá, veà sau, ngöôøi Phaùp vaãn goïi caàu Thanh Long laø caàu möu saùt (Pont de L’Attentat).

      Quaân soá cuûa Phaùp luùc baáy giôø goàm coù: Taïi Maêng Caù, hai ñaïi ñoäi boä binh cuûa ngöôøi Phi chaâu, 3 trung ñoäi thuyû quaân luïc chieán; taïi khu ñaát nhöôïng ñòa trong thaønh gaàn Mang Caù: 2 ñoäi lính Phi chaâu, 1 trung ñoäi thuyû quaân luïc chieán vaø phaùo ñoäi; taïi Toøa Khaâm: 2 ñaïi ñoäi thuûy quaân luïc chieán; phía baéc Mang Caù coù 2 phaùo haïm Javôrin (Javeline) vaø Brioânvan (Brionval) vaø moät chieác taøu nhoû. Toång coäng  caû thaûy 31 só quan, 1.387 binh só vaø 17 coã ñaïi baùc.

      Sau buoåi daï hoäi naùo nhieät, quang caûnh laàn laàn trôû laïi yeân tónh. 11 giôø 30 ai naáy ñeàu ra veà.

      Toaø Khaâm vaø Mang Caù ñang chìm ñaém trong giaác nguû. Boãng nhieân vang leân tieáng ñaïi baùc vaø tieáng reo hoø vang daäy. Nhöõng traïi lôïp tranh cuûa lính ôû bò nhöõng boù ñuoác cuûa quaân ta xung phong vaøo ñoát, boác chaùy döõ doäi. Haêng haùi nhaát laø lính Phaán Nghóa, töùc laø lính cuûa Toân Thaát Thuyeát moä laøm tay chaân, cuøng nhöõng phaïm nhaân ôû lao Thöøa Thieân vaø lao Traán Phuû ñöôïc thaû ra ñeå ñaùi coâng chuoäc toäi. Hoï mang suùng hoaëc ñaïi ñao, maõ taáu, mình traàn truøng truïc, toùc boû xoaõ xuoáng ngang goái. Ñaïo quaân ñaùnh vaøo Toøa Khaâm do Toân Thaát Lieät, em cuûa Thuyeát, cuøng quan thuûy sö ñoâ ñoác, thuyû sö hieäp lí chæ huy, coøn caùnh quaân ñaùnh vaøo Mang Caù thì ñeà ñoác Traàn Xuaân Soaïn vaø Toân Thaát Thuyeát töï thaân haønh ñoác suaát. Moät vieân ñaïi baùc töø phaùo ñaøi ta treân cöûa thaønh baén sang laøm thuûng moät loã lôùn treân noùc Toøa Khaâm. Töôøng vaø maùi ñeàu bò xuyeân ñaïn. Nhaø kho, nhaø veä sinh suïp ñoå vaø boác löûa. Ñaïi uyù Bruynoâ (Bruneau), phaùo binh haûi quaân, bò moät vieân ñaïn xuyeân qua ngöïc, ngaõ ra cheát, ñaïi uyù Bruanh (Brouin) cuûa ñoäi binh chaâu Phi gaõy maát hai oáng chaân, töû traän. Hai só quan Heùtsen (Heitschell) vaø Lacôroa (Lacroix) bò thöông naëng.

      Quaân Phaùp ñaõ baûo veä ñöôïc kho khí giôùi, ñaïn döôïc vaø löông thöïc. Nhöng quaân trang thì bò chaùy saïch ñeán noãi vieân tieåu ñoaøn tröôûng Meùtdingeâ suoát caû ngaøy 5.7, chæ maëc coù moät caùi quaàn ñuøi, maõi ñeán toái môùi kieám ñöôïc moät caùi quaàn daøi, nhöng laïi thieáu keùo, phaûi duøng ñeán dao ñeå hôùt bôùt cho vöøa.

      Do moät caùi cöûa aên thoâng qua traïi, 160 binh só cuûa Phaùp keùo vaøo Toøa Khaâm. Chính töôùng Cuoácxy ñaõ ñieàu khieån toaùn quaân naøy, ñaêït moãi cöûa soå 2 ngöôøi baén ra ñeå chaën ñöùng nhöõng ñôït xung phong cuûa lính Vieät.

      Moät ñieàu may maén cho Phaùp laø Nhaø Böu ñieän caùch Toaø Khaâm vaøo loái 300 thöôùc khoâng bò hö haïi gì caû, neân töôùng Cuoácxy cho ñaùnh ñieän goïi lính ôû Haûi Phoøng caáp toác vaøo Hueá vaø goïi lính ôû Thuaän An keùo leân.

      Ban ñaàu suùng ñaïi baùc cuûa ta baéùn khoâng laáy gì laøm truùng ñích, nhöng veà sau ñaõ taøn phaù ñöôïc nhieàu nôi, laøm thuûng traàn, saäp vaùch. Caû Toøa Khaâm roäng lôùn chæ coøn laïi moät gian phoøng chính laø ñöùng vöõng.

      Taïi Mang Caù, sau nhöõng phuùt kinh hoaøng ñaõ qua, trung taù Peùcnoâ vaø thieáu taù Meùtdingeâ chia quaân phaûn coâng ñaùnh chieám kinh thaønh. Suùng ñaïi baùc Phaùp chóa baén vaøo caùc oå suùng cuûa ta. Hai phaùo haïm, nhôø coù aùnh löûa cuûa nhöõng tuùp nhaø bò chaùy neân ñaõ baén truùng vaøo maët ñoâng baéc cuûa kinh thaønh. Quaân Phaùp ôû Mang Caù, keùo vaøo taäp trung ôû khu ñaát maø ta ñaõ nhöôïng cho Phaùp töø moät naêm nay, roài chia thaønh 3 toaùn keùo ñi taán coâng caùc ngaõ, tieán vaøo Thaønh Noäi. Quaân ta khaùng cöï raát haêng nhöng sau 1 tieáng ñoàng hoà thì ruùt lui vaø tan raõ haøng nguõ. Phaùp chieám ñöôïc 6 coã ñaïi baùc haïng lôùn ñaët treân maët thaønh roài duøng laïi nhöõng khaåu suùng naøy ñeå baén laïi quaân ta.

      Trôøi gaàn saùng, chieán cuoäc vaãn tieáp dieãn döõ doäi nhöng quaân ta theá yeáu cöù luøi daàn. Phaùp ñoát hai boä, Laïi vaø Binh, laø choã ôû cuûa Töôøng vaø Thuyeát vaø caùc coâng thöï, caùc traïi lính. Gaëp daân chuùng chaïy loaïn, khoâng phaân bieät giaø treû trai gaùi, ñeàu taøn saùt moät caùch ruøng rôïn, tieáng la khoùc vang trôøi daäy ñaát.

      08 giôø 30 saùng, treân kì ñaøi ta ñaõ phaát phô laù côø Phaùp. Tieáng goïi laø côø nhöng kì thaät laø sôïi daây thaét löng cuûa moät teân lính Phi chaâu keát vôùi hai maûnh vaûi.

      09 giôø thì quaân Phaùp vaøo Ñaïi noäi, quaân ta ruùt ra khoûi hoaøng thaønh.

      Peùcnoâ phaûi duøng ñeán 1 tieåu ñoaøn canh gaùc cung ñieän, ñeå khoûi bò cöôùp phaù. Tuy theá, caùc ñieän ñaøi, dinh thöï khaùc trong hoaøng thaønh, suoát 48 tieáng ñoàng hoà bò quaân Phaùp ra tay vô veùt. Phaàn nhieàu trong tuùi teân lính Phaùp naøo cuõng coù nhöõng neùn baïc cöôùp ñöôïc cuûa kho ta. Moät phoùng vieân cuûa Haõng Ava (Havas) ñaõ noùi raèng chính oâng ñaõ mua ñöôïc cuûa caùc teân lính aáy 08 kiloâ baïc neùn caû thaûy. OÂng laïi coøn cho bieát suoát trong 5 ngaøy, 50 ngöôøi chuyeân vieäc saép xeáp caùc baûo vaät coù giaù trò khoâng theå töôûng ñöôïc ñeå ñöa veà Phaùp.

      Theo söï öôùc löôïng cuûa Phaùp thì quaân soá cuûa ta trong traän chieán goàm 20.000 ngöôøi, töû traän 1.200 ñeán 1.500 ngöôøi.

      Veà phía Phaùp: 02 só quan vaø 09 binh só cheát; 02 só quan vaø 04 binh só bò töû thöông; 05 só quan vaø 71 binh só bò thöông.

      Phaùp coøn laáy cuûa ta ñöôïc soá voõ khí quan troïng: 812 khaåu ñaïi baùc, 16.000 suùng taïi voõ khoá, voâ soá suùng tröôøng, göôm giaùo trong Noäi.

      Coâng cuoäc söûa soaïn chieán tranh, hai quan phuï chaùnh giaáu kín, khoâng ñeå cho vua Haøm Nghi vaø Tam Cung bieát. Tôùi khi thaáy roõ söï thaát baïi, luùc aáy môùi taâu vôùi vua vaø Tam Cung hay, nhöng ñoå loãi cho ngöôøi Phaùp gaây chieán tröôùc [söï thaät ñuùng nhö vaäy: Phaùp khích töôùng (baén tin baét Toân Thaát Thuyeát) vaø khieâu khích Trieàu ñình (baøn leã trieàu yeát, töø choái taëng phaåm, ñoøi chieán phí moät caùch ngöôïc ngaïo, tròch thöôïng – TXA. ct.].

      Hai quan phuï chaùnh phoø vua vaø Tam Cung ra Quaûng Trò. Khi xa giaù ngang qua Kim Long, Töôøng gheù vaøo nhaø thôø Kim Long noùi chuyeän vôùi giaùm muïc Caùtpa roài trôû veà hôïp taùc vôùi Phaùp. Coù ngöôøi cheâ traùch Töôøng laø gian huøng (*), coù keû laïi cho raèng: Vieäc Töôøng ôû laïi laø coù duïng yù ñeå laøm noäi coâng cho Thuyeát veà sau. Cuõng vì theá neân ngöôøi Phaùp khoâng nhöõng khoâng tin duøng laïi coøn löu ñaøy ra Coân Ñaûo, Tahiti vaø cheát luoân ôû ñaáy (30.7.1886). 

      Ñeán Quaûng Trò, Tam Cung trôû veà Hueá, rieâng vua Haøm Nghi, Toân Thaát Thuyeát vaø moät soá quan laïi, töôùng laõnh vaãn ôû ngoaøi ñeå tieáp tuïc khaùng chieán.

      

“… Nhöng ñeán khi Nguyeãn Vaên Töôøng  vaø Toân Thaát Thuyeát ñöa vua Haøm Nghi ra khoûi kinh thaønh toå chöùc coâng cuoäc khaùng chieán thì ngöôøi phaùp ñaõ cuøng vôùi Trieàu ñình Hueá choïn Ñoàng Khaùnh ñaët vaøo chieác ngai vaøng coøn  boû troáng. […] … Chaùnh phuû Phaùp ñaõ thoaû thuaän vôùi Tam Cung, luùc baáy giôø ñang truù aån taïi Khieâm cung (laêng vua Töï Ñöùc) ñeå truaát pheá vua Haøm Nghi vaø coâng boá cho thaàn daân trong nöôùc ñeàu bieát. Sau ñoù, ngaøy 07.9.1885, Chaùnh Moâng ñöôïc choïn ñeå thay theá vua Haøm Nghi vôùi söï ñoàng yù cuûa Tam Cung, töôùng Ñôø Cuoácxy, toång truù söù, Ñôø Saêmpoâ, ngoaïi giao ñaëc phaùi, vaø Nguyeãn Vaên Töôøng [tröôùc khi Nguyeãn Vaên Töôøng bò löu ñaøy ngaøy 06.9.1885 – TXA. ct.]” (trích nguyeân vaên baøi vieát cuûa GS. Böûu Keá ôû cuøng cuoán saùch naøy, sñd., tr. 59, ñeå cheøn vaøo baøi vieát naøy, cuõng cuûa chính GS. Böûu Keá).

                                                    

                                                                                                     

      (*) Chuùng toâi ñaõ coù nhieàu luaän cöù, luaän chöùng ñeà baùc boû luaän ñieäu ñôm ñaët veà caùi goïi laø “gian huøng” naøy. Leõ ra, hoaøn toaøn khoâng neân tranh caõi veà nhöõng luaän ñieäu vu khoáng, boâi nhoï, bôûi tranh caõi nhö theá laø maéc möu cuûa chính boïn vu khoáng, boâi nhoï  aáy. (Caøng khoâng neân bò mua chuoäc maø truyeàn baù luaän ñieäu ñoù). Luaän ñieäu ñaïi loaïi nhö:

           “Nöôùc Nam coù boán gian huøng

           Töôøng gian, Vieâm laùo, Khieâm khuøng, Thuyeát ngu”

                (xem: VNVQS., lôøi pheâ cuûa Hoaøng Troïng Maäu,

                chuù thích cuûa Ch. Th., sñd., tr. 305 – 306)

thì tranh caõi laøm gì! Laøm theá naøo laïi khoâng bieát boïn vu khoáng aáy laø ai! Chuùng ta thöøa bieát boïn naøo ñaõ ñôm ñaët, reâu rao veà nhöõng anh huøng bi traùng choáng Phaùp laø “gian huøng gian”, “gian huøng laùo”, “gian huøng khuøng”, “gian huøng ngu”! Möu trí ñoái phoù vôùi giaëc Phaùp, boïn baønh tröôùng Ñaïi Haùn laø “gian” ö?! Thaùch ñoá giaëc Taøu, giaëc Taây (maëc duø cuoái ñôøi Hoaøng Taù Vieâm cöïc loøng trong noãi “trung quaân” vaø “yeân daân” coù phaàn ñaùng traùch) laø “laùo” ö?! Choáng giaëc baïch quyû, toùc ñuoâi sam nhöng hôi taâm hoûa moät chuùt, nhö voâ kæ luaät, phaïm thöôïng khi quaân, laø “khuøng” ö?! Thi haønh aùn nhöõng teân vua, teân quan thaân Phaùp, vaø toå chöùc khaùng chieán, caàn vöông, saùt taû (loaïi taû ñaïo ñích thöïc thöïc daân, tay sai) laø “ngu” ö?! Xin haõy so saùnh boán nhaân vaät lòch söû keå treân vôùi nhöõng teân Vieät gian, caû nhöõng teân taû ñaïo ñích thöïc trong giaùo daân ñöông thôøi thuôû baáy giôø (töøng ñöôïc ñaët teân ñöôøng phoá, teân tröôøng hoïc!!!) ñeå thaáy roõ thöïc chaát cuûa luaän ñieäu ñoù! (Neáu coù theå, vôùi yù thöùc coâng baèng söû hoïc, xin haõy laøm moät pheùp tính ñeå so saùnh taát caû caùc nhaân vaät lòch söû cuøng thôøi vôùi hoï).

       Ñoù laø chöa keå ñeán 2 caâu tieáp theo cuûa 2 caâu treân:

           “Laïi theâm hai thaèng vuõ phu

           Ñeà Ñöùc, ñeà Soaïn giöông mu chòu ñoøn!”.

      Toaøn boä baøi vieát cuûa GS. Böûu Keá ñaõ baùc boû luaän ñieäu “gian huøng”  aáy: Moät ngöôøi nhö Nguyeãn Vaên Töôøng khoâng theå coù keát thuùc laø moät keû “gian huøng”, xeùt veà ñieàu kieän khaùch quan (phía hoaøng toäc, nhaát laø phía keû thuø laø Phaùp, laø caùc coá ñaïo thöïc daân) cuõng nhö veà yù ñònh chuû quan cuûa oâng. Moät laàn nöõa, xin vui loøng xem laïi baøi vieát cuûa chuùng toâi, “Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhieäm vuï lòch söû sau cuoäc Kinh Ñoâ Quaät Khôûi 05.7.1885” vaø caùc trích ñoaïn töø tö lieäu chuaån cöù ÑNTL.CB. IV, V, VI., ñaëc bieät laø caùc tö lieäu goác trong caùc kæ aáy, ôû cuoán saùch naøy. TXA.

 

                                                                         GS. BÖÛU KEÁ

                                            

                                          trích nguyeân vaên vaø troïn veïn baøi vieát

trong CHUYEÄN TRIEÀU NGUYEÃN, Nxb. Thuaän Hoùa, 1990,

tr. 78 – 101.

 

 

Treân ñaây laø caùc trang töø tr. 1 ñeán tr. 173 thuoäc cuoán saùch vi tính keå treân.

Cuoán saùch coøn coù phaàn phuï luïc (nguyeân vaên "Ñaïi Nam thöïc luïc", caùc tö lieäu khaùc), töø tr. 174 ñeán tr. 262 (khoâng keå danh muïc saùch tham khaûo, muïc luïc, trang thuû tuïc...).

 

Toâi seõ ñöa leân web naøy hình aûnh scan caùc trang baûn thaûo vieát tay (thuû buùt), neáu thaáy caàn thieát.

Cuõng xin thöa theâm: Haàu heát taùc phaåm cuûa toâi ñeàu ñöôïc vieát tay (ñeán naêm 2002 môùi mua maùy vi tính).

 

Traân troïng,

Traàn Xuaân An

17 giôø 34', ngaøy 16-3 HB7 (2007)